طرح های آبخیزداری و تحولات ساختاری – کارکردی سکونتگاه های روستایی (مورد مطالعه: سکونتگاه های حوضه آبریز چهکند در شهرستان بیرجند)

Abstract

طرح‌های آبخیزداری یکی از اقدامات توسعه برای تقویت سرمایه‌های طبیعی مناطق جغرافیایی است که هر ساله بخش قابل توجهی از بودجه مدیریت فضا را در مقیاس ناحیه‌ای تا ملی به خود اختصاص می‌دهد. با توجه به کارکرد این طرح‌ها، اهتمام جدی برای ارزیابی و درک آثار و پیامدهای آن در فضاهای جغرافیایی دارای ضرورتی راهبردی و اساسی است. در این پژوهش سعی شده تا به بررسی و تحلیل بازتاب مکانی و فضایی اجرای طرح آبخیزداری در تحولات ساختاری – کارکردی سکونتگاه‌های روستایی در حوضه آبریز چهکند از توابع شهرستان بیرجند پرداخته شود. جامعه آماری تحقیق شامل 9 روستا در محدوده حوضه آبریز چهکند-روشناوند با 245 خانوار جمعیت بوده که از بین آنان با کمک فرمول کوکران حجم نمونه‌ای به تعداد 111 خانوار انتخاب شده است. به منظور تحلیل وضعیت پایداری روستاها نیز از تکنیک "رادار پایداری" و "مدل موریس" استفاده شده است. نتایج نشان داد اجرای طرح آبخیزداری بر وضعیت پایداری سکونتگاه‌های حوضه آبریز چهکند در بعد اجتماعی و زیست محیطی بیشتر از حد متوسط و در بعد اقتصادی کمتر از حد متوسط اثرگذار بوده است. از بُعد اجتماعی، مشارکت جمعی روستاییان در پروژه‌های مختلف طرح و از بعد زیست محیطی افزایش آب قنوات و چشمه‌ها از طریق پروژه‌های تغذیه‌ای در برخی از سال‌ها و احیای تدریجی مراتع به شدت تخریب یافته -که برای دامداری سنتی روستاها بسیار حایز اهمیت می باشد- از مهم‌ترین علل اثرگذاری بوده است. با این وجود، در بُعد اقتصادی از یک سو به علت وقوع پدیده خشکسالی دوره‌ای که باعث راکد ماندن و اثربخشی اندک تعدادی از پروژه‌ها و صدمه به فعالیت‌های احیای مراتع گردید و از سوی دیگر توزیع نامناسب مالکیت اراضی زراعی میان بهره‌داران در روستاهای بزرگ حوضه -اکثر اراضی متعلق به مالکین غایب می‌باشد - انتظارات طرح را از دیدگاه مردم فراهم ننموده است.