اساس و کاربرد اسطرلاب

چکیده مقاله

اسطرلاب ابزاری است معمولاً ساخته از مفرغ یا برنج که برای اندازهگیری ارتفاع ستارگان، ماه یا خورشید و تعیین همه انواع روابط نجومی موضع نگاشتی، بدون هیچگونه دستورهای ریاضی یا محاسبه طراحیشده است. رصدهای نجومی با اسطرلاب تا حد زیادی به همان روش استفاده از ربع ساده یا سدس صورت میگیرد اما علاوه براین، اسطرلاب جدولها، تصویرها و مقیاسهای بسیاری دارد که تعیین فوری مواضع ثابت را نسبت به افق تعیین میکند و همچنین تعیین موضع خورشید، ماه و سیارات را نسبت به ثوابت و اندازهگیری هرگونه روابط نجومی دیگر را میسر میسازد؛ که یکی از کاربردهای مهم آن در تعیین وقت بوده است. به همین منوال ممکن است برای اندازهگیری زمینی، مثل برآورد فاصله اشیا مرئی یا تعیین ارتفاع کوه یا عمق چاهی به کار رود. اسطرلابها رایجترین نوع و مهمترین ابزار نجومی رصدی در سدههای میانه بودند که هم در شرق و هم در اروپا تا آغاز سده هجدهم به کار میرفتند. کهنترین اسطرلابهای بازمانده، نسبتاً جدید هستند؛ زیرا مربوط به عصر نوزایی )رنسانس( اسلامی در سدههای میانهاند؛ اما نخستین نمونهها چنان تحول شدیدی یافتهاند که باید فرض کنیم تحول فنی طولانی را پشت سر گذاشتهاند که نویسندگان یونانی و سریانی نخستین هزاره مسیحی، شواهدی از وجود این ابزار در دوره پیش از اسلام به دست میدهند. نکته حائز اهمیت این است که کهنترین نمونه اسطرلاب موجود که در مجموعه لوییس اوانز در موزه قدیم اشمولین آکسفورد نگهداری میشود اسطرلابی ایرانی است که تاریخ آن به 324 هجری قمری بازمیگردد. گر چه مقالههای بیشماری در این مورد نگارش یافتهاند اما نگارندگان مقاله حاضر با پرداختن به اساس و کاربرد اسطرلاب در پی معرفی، توصیف فنی کاملتر و نحوهی استفاده از این ابزار هنری هستند.