شواهد ۶۰ واژة گویشی خراسان بزرگ در پنج متن کهن فارسی

Abstract

هدف این مقاله، ردیابی واژههای گویشی خراسان بزرگ در چند متن کهن فارسی است تا نشان دهد کاربرد آنها تا به امروز در گفتار مردم این سامان جاری است، اما در فارسی معیار وجود نداشتهاند یا به فراموشی سپرده شدهاند. شناخت این واژهها در گویشهای خراسانی، مسئلة درک برخی از متون کهن فارسی دری را برطرف میسازد. متون مورد نظر عبارتاند از رسالة داروشناسی االبنیه عن حقایقاالدویه )اواخر سدة سوم(، تاریخ بیهقی )سدة چهارم هجری(، تفسیر عرفانی کشفاالسرار و عدّهاالبرار )سدة پنجم هجری(، متن عرفانی طبقاتالصوفیه )سدة پنجم هجری( و ارشادالزراعه در کشاورزی )اوایل سدة دهم هجری(. فارسی در استانهای سهگانة خراسان به گویشهای چندی تکلم میشود که برخی دارای اختصاصات واژگانی و بعضاً دستوری ویژهای میباشند و از گونه معیار دورتر هستند. زبان فارسی در بخشهای وسیعی از نقاط مرکزی و جنوبی خراسان بنا به سوابق تاریخی و به دلیل دوری از مرکز و یا واقعشدن در جوار بیابان لوت، کمتر دچار آمیختگی با دیگر زبانها میشوند و عموماً واژههای فارسی اصیل خود را حفظ میکنند و از گونة معیار کمتر تأثیر میپذیرند. از آن سو، گویشهای مختلفی از فارسی در افغانستان متداول است که از آن جمله میتوان به تاجیکی، هراتی، کابلی و هزارگی اشاره کرد. با وجود جدایی مناطق غربی افغانستان از خراسان در کمتر از دو سدة اخیر، اشتراکات زبانی و گویشی قابلی میان مردم دو سوی مرز در نواری به طول حدوداً 500 کیلومتر برقرار است. تاکنون نقشة گویشی جود ندارد که در آن مرزهای گویشهای فارسی شرق ایران و غرب افغانستان مشخص شده باشد، و لذا پژوهنده الجرم برای تکمیل بررسی واژگانی خود به گویشهای فارسی رایج در افغانستان نیز نظر داشته و در این باره از اطالعات گویشی دانشجویان افغانی ساکن در دانشگاه بیرجند بهره برده است. پژوهشگر واژههای مورد نظر را که در حاشیة یک تحقیق میدانی در زمینة بررسی تطبیقی گویشهای مرز شرقی ایران استخراج نموده بود، جستوجو کرده و ذیالً 60 نمونه از موارد منتخب را به ترتیب حروف الفبای فارسی همراه با معنای آن به همراه درج شاهد مثال مربوط و نیز اشاره به محل کاربرد فعلی آن در شهرهای خراسان بزرگ، مدخل کرده است.