بازنمایی برخی تحولات تاریخی گویش بیرجندی (با رویکردی به چند متن کهن گویشی)

چکیده مقاله

گویش بیرجندی در زمرۀ گویش‌‌های فارسی رایج در مرز شرقی ایران است که در قیاس با دیگر گویش‌های خراسان به جهت موقعیت کویری آن تحول کمتری یافته است. در باب گویش بیرجند تاکنون پژوهش‌های متنوعی در قالب کتاب، مقاله و پایان‌نامه به انجام رسیده است. پژوهش حاضر به برخی ملاحظات آوایی، واژگانی و دستوری در نصاب صبوحی (اوایل قرن سیزدهم)، نمونه‌های گویشی «ایوانف» مربوط به حدود یک قرن پیش و دیوان اشعار حکیم نزاری قُهستانی (قرن هفتم هجری) می‌پردازد. در این راستا، دیگر منابع قدیمی مرتبط از جمله برخی فهلویات نیز مورد نظر پژوهندگان بوده است. برای کشف برخی دگرگونی‌های واژه‌های گویشی مندرج در این منابع، سعی در واج‌نویسی آنها مبتنی بر الگوی IPA شده تا خوانش صحیح آن‌ها میسر گردد. برای اطمینان از صحت تلفظ و معنی واژه‌‌های منتخب در قالب یک بررسی میدانی از 10 گویشور بومی کم‌‌سواد بالای 70 سال در دو جنسیت که با گویش این شهر آشنایی کامل دارند رایزنی صورت گرفته تا حاصل پژوهش هم از حیث تلفظی و هم معنایی مورد تبادل نظر قرار گرفته باشد. به علاوه شم زبانی پژوهشگران نیز در این میان مورد عنایت بوده است. از نتیجۀ بررسی انجام شده برمی‌آید که گویش بیرجندی در قرون اخیر از حیث واژگانی به‌طور محسوس تهی شده و از نظر دستوری با تحولات قابلی همراه بوده است؛ به گونه‌ای که به فارسی معیار نزدیک‌تر شده است.