خمسه به مثابه نوع ادبی

Abstract

نظامی¬گنجوی (530-614 ق.) با سرودن مثنوی¬های پنج¬گانۀ خود موسوم به خمسه/ پنج¬گنج بنیان¬گذار سنت خمسه¬سرایی در ادبیات فارسی و به تبع آن، ادبیات ترکی گردید که تا هشتصد سال در ایران و دامنۀ نفوذ فرهنگ ایرانی (هند و عثمانی) به حیات خود ادامه داد. در این گسترۀ زمانی و مکانی وسیع ده-ها اثر با نام خمسه یا نام¬های مشابه سروده¬شد. وجود این دسته از آثار که علاوه-بر نام مشابه، دارای ویژگی¬های مشترکی نیز هستند، از وجود نوعی در ادبیات فارسی و ترکی به نام «خمسه» حکایت دارد. هدف ما در این مقاله شناخت قراردادهای این نوع ادبی، بر اساس خمسه¬های فارسیِ موجود است. برای این منظور، ضمن برشمردن خمسه¬های موجود یا مذکورِ ادب فارسی در مناطق و دوره¬های مختلف، به بررسی ویژگی¬های این خمسه¬ها پرداخته¬ و قراردادهای اصلی و فرعی این نوع ادبی را بیان کرده¬ایم.