نقد و مقایسۀ فرهنگ‌های انگلیسی ـ فارسی معاصر پویا و معاصر هزاره و فرهنگ‌های فارسی ـ انگلیسی حییم و پیشرو آریان‌پور به لحاظ معیارهای فرهنگ‌نگاری

چکیده مقاله

پژوهشگران متعددی فرهنگ‌های دوزبانه (انگلیسی‌ ـ فارسی و فارسی ـ انگلیسی) را به لحاظ معیارهای فرهنگ‌نگاری نقد و بررسی کرده‌اند ] اوحدی اصفهانی، 1390؛ خزاعی‌فر، 1380؛ زرنیخی، 1381؛ صفرزاده، 1395؛ کورانی، 1390؛ محمدزاده جعفری، 1389[. برای نمونه، محمدزاده جعفری (1389) به مقایسۀ راهبردهای ترجمۀ اصطلاحات در فرهنگ هزاره و پویا می‌پردازد. وی با انتخاب تصادفی 385 اصطلاح از فرهنگ اصطلاحات آکسفورد و بررسی ترجمۀ آن‌ها در این دو فرهنگ به این نتیجه می‌رسد که هم در فرهنگ هزاره و هم در فرهنگ پویا اغلب اصطلاحات با راهبرد «استفاده از اصطلاحی با معنای مشابه و فرم متفاوت» ترجمه شده‌‌اند. به‌علاوه، اگرچه تعداد اصطلاحات فرهنگ هزاره بیشتر از فرهنگ پویاست، فرهنگ هزاره به جای ارائۀ معادل برای اصطلاحات، معنی‌شان‌ را توضیح داده است و بنابراین ممکن است کمک چندانی به مترجم نکند. کورانی (1390) نیز 200 ضرب‌المثل را از فرهنگ ضرب‌المثل‌های آکسفورد استخراج و ترجمۀ آن‌ها را در این دو فرهنگ بررسی کرده است. بر طبق نتایج این پژوهش، در فرهنگ هزاره، اغلب ضرب‌المثل‌ها با استفاده از راهبرد «استفاده از ضرب‌المثلی با معنای مشابه و فرم متفاوت» ترجمه شده‌اند، ولی فرهنگ پویا اغلب ضرب‌المثل‌ها را حذف کرده است؛ بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت که تعداد ضرب‌المثل‌های فرهنگ هزاره بیشتر از فرهنگ پویاست. هدف از پژوهش حاضر نقد و مقایسۀ دو فرهنگ انگلیسی ـ فارسی (فرهنگ معاصر پویا و فرهنگ معاصر هزاره) و دو فرهنگ‌ فارسی ـ انگلیسی (فرهنگ حییم و فرهنگ پیشرو آریان‌پور) بود. این فرهنگ‌ها، بر اساس معیارهای استخراج‌شده توسط اوحدی اصفهانی (1390)، به لحاظ ساختاری و صوری و نقشی و در سطوح کلان‌ساختار و میان‌ساختار و خردساختار، نقد و مقایسه شدند. بر اساس اطلاعات مقدمه‌های دو فرهنگ هزاره و پویا، فرهنگ پویا حاصل 20 سال پژوهش مؤلف است، اما فرهنگ هزاره بر اساس چند فرهنگ تک‌زبانۀ انگلیسی (در واقع با ترجمۀ آن‌ها) تدوین شده است. همچنین فرهنگ هزاره تعداد معادل‌های بیشتری برای هر کلمه ارائه می‌دهد (مثلاً هزاره برای دو مدخل good و pleasant به ترتیب نزدیک به 80 و 20 معادل ارائه می‌دهد، اما پویا نزدیک به 30 و 10 معادل). به علاوه، فرهنگ هزاره معادل‌ها را بر طبق حوزۀ معنایی دسته‌بندی می‌کند، اما فرهنگ پویا چنین دسته‌بندی‌ای انجام نمی‌دهد. از آن گذشته، فرهنگ پویا برای اصطلاحات جملۀ شاهد ذکر می‌کند و شاهد را به فارسی ترجمه می‌کند. با این حال، هر دو این فرهنگ‌ها فاقد نسخۀ الکترونیک‌اند و به‌روز نمی‌شوند که ممکن است کاربردشان را محدود کند. نتیجۀ مقایسۀ فرهنگ‌های حییم و پیشرو آریان‌پور نشان داد تعداد مدخل‌های اصلی این دو فرهنگ تقریباً برابر است، البته برخی از واژه‌ها صرفاً در فرهنگ آریان‌پور یافت می‌شود و برعکس. به‌علاوه، تعداد واژه‌های کمیاب و مهجور فرهنگ حییم از فرهنگ آریان‌پور بیشتر است، زیرا مثلاً در مقابل مدخل‌های «کاتم»، «کاتوره»، «کابک»، «کاچک» در فرهنگ حییم برچسب «کمیاب‌» آمده است و حال آنکه فرهنگ آریان‌پور صرفاً مدخل‌های «کاتوره» و «کاچک» را دارد، اما برچسب «کمیاب» نخورده‌اند؛ بنابراین، نوع برچسب‌گذاری کاربردی در این فرهنگ‌ها متفاوت است. از جنبۀ صوری، فرهنگ حییم سه‌ستونی طراحی شده و در آن از الفبای آوانگار بین‌المللی استفاده شده است، اما فرهنگ آریان‌پور دوستونی طراحی شده و از این الفبا استفاده نکرده است. در فرهنگ حییم، از تصویر استفاده نشده است، اما در فرهنگ آریان‌پور، ذیل برخی مدخل‌ها، مثل «اسکیمو»، از تصاویر استفاده شده است. فرهنگ حییم شش صفحه راهنمای استفاده دارد ولی فرهنگ آریان‌پور چنین راهنمایی ندارد. در زمینۀ ریشه‌شناسی نیز این دو فرهنگ متفاوت‌اند: فرهنگ حییم منشأ زبانی مدخل‌ها را ارائه کرده، اما فرهنگ آریان‌پور به ریشه‌شناسی نپرداخته است. ترتیب الفبایی مدخل‌ها نیز در این دو فرهنگ یکسان نیست: مثلاً فرهنگ حییم «کائنات» را بعد از «کاین، کین» آورده است، ولی در فرهنگ آریان‌پور، کائنات اولین مدخل حرف «ک» است. در فرهنگ آریان‌پور، برخی واژه‌ها که با پیشوند «نا» ساخته می‌شوند مدخل مستقل دارند و برخی دیگر صرفاً ذیل مدخل «نا» قرار گرفته‌اند یا مثلاً «با آب و تاب» ذیل «آب» آمده است، «با اخم و تخم» مدخل مستقلی است و «با ادب» هم ذیل «با» آمده است و هم مدخل مستقل است. همچنین فرهنگ آریان‌پور نزدیک به 82 صفت و ترکیب با پیشوند «با» را ذیل «با» آورده است و بسیاری از این‌ها را دوباره ذیل مدخل اصلی خود (بدون ارجاع درون‌متنی) آورده است که ایراد ساختاری است. اما، در فرهنگ حییم، هر یک از این‌ها صرفاً ذیل مدخل اصلی خود قرار داده شده است. شیوۀ املا و رسم‌الخط نیز در این دو فرهنگ متفاوت است. مثلاً در فرهنگ حییم، برای مدخل «جا‌به‌جا» دو املا آمده است (جا‌به‌جا و جابجا) ولی در فرهنگ آریان‌پور صرفاً صورت «جابجا» آمده است. همچنین، فرهنگ حییم «با استعداد» و «با ایمان» را با فاصله نوشته است و فرهنگ آریان‌پور بدون فاصله، یعنی «بااستعداد» و «باایمان». البته فرهنگ آریان‌پور در مدخل‌های اصلی آن‌ها را بدون فاصله ثبت کرده و فقط در مدخل‌های ذیل «با» آن‌ها را با فاصله ثبت کرده است، که نوعی عدم‌یکدستی است. همچنین، در فرهنگ آریان‌پور، «باتری» و «باطری» دو مدخل مستقل است و در مقابل هر دو معادل battery and cell ذکر شده است، ولی در فرهنگ حییم، مدخل به شکل «باتری، باطری» ثبت شده است. در فرهنگ حییم، صورت‌های مصدری ذیل مدخل اصلی آمده است، اما در فرهنگ آریان‌پور به صورت مدخل مستقل آمده‌اند؛ مثلاً «ضایع شدن» و «ضایع کردن» در فرهنگ آریان‌پور دو مدخل مستقل است. دربارۀ کلمات چندمعنایی، در فرهنگ حییم، صورت‌های گوناگون دستوری واژۀ «که» در قالب سه مدخل مستقل آمده است ولی در فرهنگ آریان‌پور همه زیر هم قرار گرفته‌اند؛ همین‌طور است معانی مختلف واژۀ کیش. در فرهنگ حییم، در مقابل هر کلمۀ فارسی، مترادف‌های آن ذکر شده است، در حالی که در فرهنگ آریان‌پور مترادف‌ها ذکر نشده است. بنابراین فرهنگ آریان‌پور هم مترادف‌های فارسی و هم معادل‌های انگلیسی بیشتری برای هر مدخل ارائه می‌کند. در فرهنگ آریان‌پور، بخشی با عنوان «پیوست‌ها» وجود دارد که شامل «جمع اسم در زبان فارسی»، «وجه امری کارواژه‌ها (افعال) فارسی»، «وجه التزامی در زبان فارسی»، «وجه شرطی (اگری) در زبان فارسی»، «صرف کارواژه‌ها (افعال) در زبان فارسی»، «فهرست جامع نام‌های گیتاشناختی»، و «کتابنامه» است. با این حال، اگرچه فرهنگ حییم بخشی با عنوان «پیوست‌ها» ندارد، به بخش «پیوست‌ها»ی فرهنگ آریان‌پور نقدهای زیر وارد است: بخش «و» تقریباً 100 صفحه از فرهنگ را به خود اختصاص داده که اولاً ضرورت آن مشخص نیست و از آن گذشته، بخش عمدۀ آن تکرار است. دوم اینکه استفاده از صفت «جامع» برای بیان نام‌های گیتاشناختی غیرعلمی است، زیرا این فهرست جامع نیست. به‌علاوه، اطلاعات کتابنامه نیز کامل نیست. با این حال، برعکس فرهنگ‌های هزاره و پویا، فرهنگ آریان‌پور نسخۀ الکترونیک دارد و به‌روز می‌شود و بنابراین کاربرپسندتر است، اما یکی از اشکالات هر دو فرهنگ آریان‌پور و حییم این است که در هیچ‌یک از آن‌ها برای معادل‌ها به تعداد کافی جملۀ شاهد ارائه نشده است تا کاربر از مراجعه به فرهنگ یک‌زبانه بی‌نیاز شود. همچنین در هیچ‌یک از این دو فرهنگ همایندهای رایج ارائه نشده است. فرهنگ‌های هزاره و پویا جزو پرکاربردترین فرهنگ‌های دوزبانۀ انگلیسی ـ فارسی‌اند که داشتن آن‌ها برای هر مترجمی مورد نیاز است، زیرا فرهنگ هزاره معادل‌های بیشتری دارد که سبب تقویت قدرت انتخاب مترجم می‌شود، اما فرهنگ پویا تعداد معادل‌های کم‌تر، اما کاربردی دارد و به لحاظ نوع و تعداد و شیوۀ ارائۀ معادل برای اصطلاحات و ضرب‌المثل‌ها نیز هر کدام نقاط قوت و ضعفی دارند. با این حال، مهم‌ترین ایراد هر دو آن‌ها نداشتن نسخۀ الکترونیک و به‌روز نشدن است.‌ اگرچه تعداد مدخل‌های فرهنگ حییم و فرهنگ آریان‌پور تقریباً یکسان است، این دو فرهنگ در زمینۀ ترتیب الفبایی مدخل‌ها، املا، رسم‌الخط، ضبط تلفظ، ضبط واژه‌های مهجور، ضبط کلمات چندمعنا، ارائۀ معادل، ارائۀ مترادف‌ها، طراحی صفحات، و استفاده از تصاویر تفاوت‌هایی دارند. با این حال، ارائه نکردن جملۀ شاهد برای معادل‌ها و نادیده گرفتن ارائۀ همایندها، کاربرد هر دو فرهنگ را محدود می‌کند. برتری فرهنگ آریان‌پور در مقایسه با فرهنگ حییم داشتن نسخۀ الکترونیک و به‌روز شدن است.