تحلیل روان‌شناختی شخصیت جمصه بلطی در لیالی ألف لیله اثر نجیب محفوظ براساس الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل

Abstract

جوزف کمپبل (1904-1987) با تاثیرپذیری از کارل گوستاو یونگ(1961-1875)، فیلسوف و روان‌پزشک سوئیسی، به بررسی سفرهای قهرمانی در فرهنگ‌ها و اسطوره‌های مختلف پرداخت و در کتاب قهرمان هزار چهره، الگویی مشترک برای این سفرهای کهن‌الگویی ارائه کرد. او این الگوی مشترک در اساطیر جهان را نظریه «تک اسطوره» نامید. این الگوهای سفر در بسترهایی مانند اسطوره، افسانه‌، داستان، حماسه، رؤیا و اوهام آشکار می‌شوند یا در آثار ادبی ظهور می‌یابند. از جمله این آثار ادبی، لیالی ألف لیله نجیب محفوظ است که بر پایه هزارویک‌شب و در امتداد آن نگاشته شده و می‌تواند باتوجه‌به سفر قهرمانی کمپبل مورد بررسی قرار گیرد و هدف محققان نیز نشان‌دادن انطباق طرح تکامل یکی از قهرمانان اصلی داستان لیالی ألف لیله، جمصه بلطی، با الگوی سفر قهرمان کمپبل است. جمصه بلطی از کلیدی‌ترین شخصیت‌های این رمان است که سفر درونی خود را به صورت اتفاقی آغاز می‌کند و به کمال دست می‌یابد و در جای جای داستان تاثیری حضوری آشکار دارد. از آن روی که تاکنون جستار مستقلی به بررسی سفرقهرمان درباره این شخصیت نپرداخته است، پژوهش حاضر برآن است تا به بررسی این مسأله در این رمان بپردازد. مسأله اصلی در پژوهش این است که شخصیت جمصه بلطی تا چه حد و با چه شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با مراحل مختلف سفر قهرمان کمپبل هم‌خوانی دارد؟ مقاله منظور به شیوة توصیفی - تحلیلی مبتنی با رویکردی بینِ رشته‌ای و بر پایه روان‌شناختی قصد دارد قابلیت انطباق مراحل سه‌گانه «عزیمت»، «تشرّف» و «بازگشتِ» الگوی کمپبل در شخصیت بلطی را موردبحث و بررسی قرار دهد. بر اساس یافته‌های پژوهش، جمصه بلطی، به عنوان قهرمان، سفر خویش را با یافتن گلوله‌ای فلزی و برخورد با عفریت‌ شروع می‌کند و با سرنوشتی تناسخ‌گونه و پشت سر گذاشتن آزمون‌های مختلف، وجودی هماهنگ و فراتر از تضادها دست می‌یابد و خداوند در همه چیز برای او متجلی می‌شود.