باز روایت تاریخ فرهنگی ـ اجتماعی دوره قاجار بر مبنای اشعار عامیانه آن دوره

چکیده مقاله

تاریخ فرهنگی رویکردی میان‌رشته‌ای است که تلاش می‌کند دو حوزۀ اصلی علوم انسانی یعنی تاریخ و فرهنگ را با یکدیگر در تعامل ببیند. تاریخ فرهنگی از شاخه‌های پررونقی است که از دهۀ 1970 به بعد گسترش یافته است. در واقع می‌توان گفت که تاریخ فرهنگی در بستر مجموعه‌ای از تحولات گفتمانی در زمینۀ تاریخ، نظریۀ اجتماعی و مفهوم فرهنگ شکل گرفته ‌است. پژوهش در حیطۀ تاریخ فرهنگی ایران نسبت به سایر حوزه‌های مطالعاتی به سبب پراکندگی منابع و قلّت داده‌های اطلاعاتی کار دشواری است. رویکرد ادبیات عامیانه به دلیل پیوند آن با زندگی مردم و گسترۀ قلمرو و غنای درون‌مایه‌های اجتماعی آن راهکاری برای بازآفرینی رویدادهای تاریخ فرهنگی است. اشعار عامیانه به‌عنوان یکی از ارکان مهم ادبیات عامه، بازگوکنندۀ جلوه‌های گوناگون حیات مادی و معنوی آحاد جامعه است، و ازاین‌رو جایگاه ویژه‌ای در مطالعات تاریخ فرهنگی دارد. با در نظر داشتن این جایگاه، مقالۀ پیشِ ‌رو، از طریق تحلیل درون‌مایه‌ها و مضامین برخی از اشعار عامیانۀ عصر قاجار، سهم این اشعار را در بازتاب سطوح اندیشه، انگاره‌ها و وجوه گوناگون حیات اجتماعی مردم آن روزگار مورد بررسی قرار می‌دهد. یافته‌های این بررسی نشانگر ظرفیت اشعار عامیانه در دورۀ قاجار در بازآفرینی رخدادها، روایت وجوه مغفول حیات فرهنگی و اجتماعی، سبک زندگی و بازنمود انگاره‌های سنتی، مذهبی و کنش‌های اعتراضی‌انتقادی آن‌ها در جامعۀ عصر قاجار است.