تحلیل تصویر بازتاب یافته از «نهاد علم در ایران عصر شاه سلیمان صفوی» در سفرنامه کمپفر

Abstract

به نام آفریدگار دانایی و مهربانی تحلیل تصویر بازتاب¬یافته از «نهاد علم در ایران عصر شاه¬سلیمان صفوی» در سفرنامة کمپفر روشن¬نگری، خروج آدمی است از نابالغی به تقصیر خویشتنِ خود و نابالغی، ناتوانی در به¬کارگرفتن فهم خویشتن است بدون هدایت دیگری ایمانوئل کانت، «در پاسخ به پرسش روشن¬نگری چیست؟» چکیده مسافران نویسنده یا نویسندگان مسافر، جهانگردان و آثارشان و کلا هرآنچه این گروه با خود از سرزمینی به سرزمینی دیگر می¬برند، در مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی، هم از مهم¬ترین عوامل و زمینه¬های برقراری «ارتباط» میان «خودی» و «دیگری»¬ به حساب می¬آیند و هم ارایه کننده «تصویر» دیگری. شاخه¬ای از ادبیات تطبیقی که به مطالعه و تحلیل تصویر شکل گرفته از ملتی در آینه فرهنگ و ادبیات ملتی دیگر می¬پردازد، «تصویرشناسی» نامیده می¬شود؛ به تعبیر روشن¬تر تصویرشناسی، یکی از زمینه¬های پژوهش در ادبیات تطبیقی است که به شناخت تصویر خودی در آینة ادبیات و فرهنگ دیگری می¬پردازد. «تصویرشناسی در سفرنامه¬ها» به¬عنوان یکی از زیرشاخه¬های مهم این زمینه پژوهشی، پس از تبیین و توصیف دقیق تصویر ارایه ¬شده در اثر مورد مطالعه، ضمن بررسی و بیان دلایلی که در ایجاد تصویری خاص از چهرة یک ملت در ذهن دیگری نقش داشته است، می-کوشد به نقد و ارزیابی، تبیین زمینه¬های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی مؤثر در شکل¬گیری آن و ... بپردازد. در این مقاله، ضمن معرفی اجمالی تصویری که انگلبرت کمپفر، جهانگرد و نویسنده آلمانی، از مدرسه، مدرس، علم و طلبه در ایران و بویژه اصفهان مقارن حکومت شاه¬سلیمان صفوی(شاه¬صفی دوم) ارایه کرده است، به برخی از زمینه¬های شکل¬گیری آن اشاره شده است. مطابق گزارش کمپفر، آموزش¬ها به¬روز، کاربردی و عمیق نیست. صدور ابلاغ استخدام یا به¬کارگیری استاد، از جانب شاه و با موافقت یا تأیید «صدر» صورت می¬گیرد. اختیار تام صدر-که خود او با وسواس و دقت بسیار و براساس معیارهای سیاسی، مذهبی منطبق بر ایدئولوژی حاکم انتخاب می¬شود-، در نصب و عزل استاد، مدیریت منابع مالی مدارس و نظارت بر آموزش، آن را ایدئولوژی¬زده می¬کند. برخی زمینه¬های تاریخی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مؤثر بر شکل¬گیری این تصویر عبارتند از: سنت آموزشی دیرپای حاکم بر مدارس هم¬ساخت نظامیه و تأثیرات آن، جامعه متمایل به کاهلی، بویژه کاهلی علمی- تحقیقی و برخی مهاجرتهای تاریخی که به جدال و تقابل گرایش¬های علمی و نهایتا حذف گروهی از علما و علوم منجر شده است.