جایگاه هنر حکاکی خطوط و کنده‌‌کاری نقوش در فیروزه‌تراشی شهر مشهد‏

Abstract

هنر فیروزه‌تراشی و حکاکی خطوط روی سنگ فیروزه یکی از هنرهای سنتی و زینتی است که از گذشته‌های دور در شهر مشهد رواج دارد. شهر مشهد از سوی شورای جهانی صنایع‌دستی به‌عنوان شهر جهانی سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی انتخاب شده‌است. هنر حکاکی یکی از زیرمجموعه‌های هنر فیروزه‌تراشی است و هنرمندان حکاک، خطوط و نقوش را با دقت بر روی نگین حک می‌کنند. هنرمندان فیروزه‌تراش، با تراش فیروزه به شکل حروف خوش‌نویسی، موفق به ساخت تابلو‌های زیبا از این گوهرسنگ آبی‌فام شده‌اند. هدف از پژوهش حاضر، مطالعۀ شکل‌های تراش، فرم خطی نگین فیروزه، شناخت و تحلیل انواع خطوط و نقوش در هنر حکاکی و فیروزه‌تراشی مشهد است. پرسش‌ اصلی پژوهش این‌گونه تبیین می‌شود: تنوع تراش، انواع خطوط و نقوش، ابزار و روش کار در هنر حکاکی و فیروزه‌تراشی معاصر مشهد از نظر کیفی کدام است؟ روش انجام این تحقیق، توصیفی- تحلیلی است و جامعهٔ آماری آن، فیروزه‌تراشی معاصر مشهد بوده و نمونه‌گیری به شیوهٔ هدفمند انجام شده‌است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که برای تراش نگین در دورۀ معاصر علاوه‌بر شکل‌های پیشین (دایره، بیضی) از مربع، مخروطی، استوانه‌ای، چندضلعی و نقوش اسلیمی و ختایی نیز استفاده می‌شود. حکاکی شمایل و کتیبه‌نویسی اسامی و ادعیه با خطوط ثلث، نسخ و نستعلیق بر نگین فیروزه به‌صورت سفارشی انجام می‌شود. با توجه به استفاده از ابزار و روش‌های نوین، کیفیت تراش فیروزه بیش‌تر از گذشته شده‌است. به علت محدودیت تعداد هنرمندان حکاک، کمبود، گرانی و درجهٔ سختی سنگ فیروزه، حکاکی آن به‌لحاظ کمّی جایگاه مناسبی ندارد. در ساخت تابلو‌های فیروزه، بیش‌تر از خط شکسته‌نستعلیق استفاده شده و جهت تراش حروف، اغلب از فیروزهٔ احیاشدۀ کرمان و فیروزۀ بدلی استفاده می‌شود.