ساختارشناسی آب‌انبارهای تاریخی بیرجند در قرون متأخر اسلامی

Abstract

ایرانیان با به‌کارگیری سازه‌هایی چون آب‌انبار، سعی در بالا بردن میزان بهره‌برداری از آب را داشته‌اند. استان خراسان جنوبی نیز با توجه به اقلیم کم‌آب منطقه، آب‌انبارهای زیادی را در دل خود جای داده که نقشی مهم در بهره‌برداری مردم از آب داشته است؛ در شهرهای خراسان جنوبی و شهر بیرجند نیز با توجه به ویژگی‌های ذکر شده، ارزش آب بیشتر احساس می‌شد؛ در این منطقه، فرم و سبک معماری آب‌انبار‌ها، تحت تأثیر معماری محلی قرار دارد؛ بنابراین، در بافت قدیم شهر و در محلات مختلف آن، آب‌انبارهایی را مشاهده می‌کنیم که امروزه تعداد اندکی از آن‌ها و بیشتر در همان بافت قدیم شهر باقی ‌ماند‌ه‌، که ساخت آن‌ها مربوط به دورۀ قاجار می‌باشد. حفظ این ابنیه به‌عنوان یک سرمایۀ فرهنگی و ملّی در اهمیت هنر ایرانی و بیان فرهنگ و اعتقادات مردم، جایگاه ویژه‌ای دارد. پژوهش حاضر از نظر ماهیت، بنیادی و از حیث روش، تاریخی- تحلیلی است که به گردآوری داده‌ها از دو شیوۀ بررسی میدانی و کتابخانه‌ای پرداخته است. مسئله اصلی پژوهش، شناخت انواع سبک ساخت و فرم آب‌انبارهای شهر بیرجند، چگونگی ساخت و همچنین آگاهی از مصالح و تجهیزات بومی در اجرای بنای ‌آب‌انبارها (تکنیک‌ها) می‌باشد. فنّ ساخت سازه و شیوۀ بنّایی آب‌انبارها اعتبار خاصی دارد که به این منظور انواع سبک، شکل مخزن، انواع سردر، راه‌پلّه، پاشیر، تزئینات پوشش، نوع مصالح (آجر، سنگ، آهک، ساروج) را بیشتر مورد بررسی قرار داده است.