پسوند آک در گویش بیرجند و سابقه آن در دوره میانه

Abstract

ررسی گویشهای خراسان جنوبی نشان میدهد که از یکسو عناصری از فارسی میانه در آنها یافت می شود و از سوی دیگر، میتوان عناصری از زبانهای شرقی را یافت که از دیرباز وارد این گویشها شدهاند و بعضا در فارسی رسمی نیز رایج اند. یکی از راه های بررسی عناصر اصلی و قرضی در گویشها پیگیری تاریخی پسوندهاست؛ زیرا پسوندها جزء عناصری هستند که به سختی در زبان پذیرفته میشوند. یکی از مهمترین پسوندهای ایرانی، پسوند «اک» است که در لغاتی مانند «پیچاک»، «براک» و «پراک» در گویش قدیم بیرجند رایج بوده است. این پسوند در گویش بیرجند دو ریشه ی مختلف داشته است. در لغاتی مانند «پیچاک» به معنی پیچش شکم، پسوند «اک» بازمانده از پسوند مصدری -āk سغدی است. این پسوند در لغات «خوراک» و «پوشاک» و «سوزاک» هنوز در فارسی رسمی رایج است. «اک» مصدری، امروزه در گویش بیرجندی جای خود را به «ش» داده است و مانند دیگر اسم مصدرهای زبان فارسی با آن رفتار شده است. در نتیجه این لغت به صورت «پیچش/ پچش» (pečeš) در آمده است. اما از سوی دیگر، پسوند «اک» فاعلی نیز از قدیم در گویش بیرجند در لغاتی مانند «پراک» رایج بوده است. پسوند «اک» فاعلی بازمانده از -āk فارسی میانه و -āg پارتی است. این پسوند امروزه نیز به همین صورت در گویش بیرجند رایج است. اما در فارسی معیار و اغلب گویشهای دیگر ایرانی این پسوند با حذف «ک» انتهایی به صورت «ا» در آمده است.