کاربردها، گونه¬ها و تحولات یک عامل ربط (هِن) در گویش قدیم شیرازی

Abstract

اشعار بازمانده از گویش قدیم شیراز یکی از ارزشمندترین مجموعه¬های بازمانده از گویش¬های کهن ایرانی است که هنوز ابهامات واژگانی، دستوری و معنایی فراوانی در آن وجود دارد. یکی از کلمات مبهم این گویش که با تفاوت¬های بنیادین معنایی و کاربردی در گویش هروی کهن نیز به کار رفته، فعل «هن» است. این کلمه در فرهنگ¬های قدیم فارسی با قیدِ «در گویش قدیم شیراز» با معنی «است» مدخل شده است. در این مقاله با توجه به تفاوت¬های اساسی این فعل در گویش شیرازی و هروی، تنها به کاربردهای این فعل در گویش شیرازی خواهیم پرداخت. بر اساس اشعار شاه داعی شیرازی (که در حال حاضر کامل¬ترین پیکرة در دسترس و منتشر شدة گویش شیرازی قدیم است) و اشاره¬ای به برخی از ابیات دیگر بازمانده از این گویش سعی خواهیم نمود انواع، تکواژگونه¬ها، کاربردها، تحولات و در نهایت صورت اصلی آن را نشان دهیم. «هن» /h-en/ در گویش شیرازی کهن به سه صورت به کار می¬رود: 1. با h- آغازین (کامل با n): (هِن) /hen?/؛ 2. با h- آغازی (ناقص بیn): (هِه) /he/ (به ندرت ـه /e/، مشابه فارسی گفتاری)؛ 3. بدون h- آغازین: (-ِن) /-en?/ (به ندرت ن /n/). «هن» و «هه» در این گویش تنها به عنوان عامل (فعل) ربط به کار رفته¬است؛ اما گونة بدون h آغازی این فعل در فرایند دستوری¬شدگی تا مرحلة تهی¬شدگی کامل نیز پیش رفته است. در نهایت با توجه به کاربردها دستوری و معانی این واژه، به عنوان یک پیشنهاد ریشه¬شناختی که باید مورد بررسی دقیق¬تر قرار گیرد، شاید بتوان «هن» را محصول تحول صیغه سوم شخص قاعده¬¬مند فعل h- دانست: hēd/ hed > hen.