تحلیل معانی و تبیین کاربردهای یک واژۀ نادر در ترجمه¬های کهن قرآنِ حوزۀ

چکیده مقاله

در برخی از ترجمه¬ها و تفسیرهای کهن قرآن در حوزۀ هرات، در ترجمه لغاتی خاص، واژۀ «هن» به کار رفته که معنای آن روشن نیست. در اغلب فرهنگ‌های کهن فارسی، لغت «هن» را مختص گویش شیرازی کهن و به معنی «است» دانسته¬اند؛ اما بررسی این لغت در ترجمه¬های کهن قرآن در حوزۀ هرات نشان دهندۀ تفاوت کاربرد و معنی آن با متون شیرازی است. در مقاله حاضر که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی نوشته شده، در مرحلۀ نخست تمامی نمونه¬های این لغت که در ترجمه¬های قرآن حوزۀ هرات آمده، گردآوری شده است. سپس با مراجعه به متن قرآن و معادل¬های این واژه در زبان عربی از یک سو و ریشه¬یابی و تبیین کاربردها و معانی کهن این واژه در متون دورۀ فارسی میانه و قرون نخست اسلامی از سوی دیگر، تلاش شده است که معانی و کاربردهای این واژه نادر در ترجمه¬های قرآنی تبیین و تحلیل شود. مهم¬ترین نتایج به دست آمده از پژوهش حاضر به شرح ذیل است: در اغلب موارد «هن» به صورت کاملاً مکانیکی و بدون توجه به ساختار نحوی زبان فارسی در ترجمۀ بخشی از عبارات «هذا»، «هاتین»، «هَؤلاء»، «یومئذٍ»، «کذلک»، «هنالک»، «الان» و «لـَ» آمده و بنابراین، نه در عربی فعل محسوب می¬شود و نه در ترجمۀ فارسی در جایگاه فعل اسنادی است. «هن» در ترجمه تک¬واژهایی از لغات «هذا، هاتین، هؤلاء و ...» به کار می¬رود که معنی تنبیه، توجه و تأکید دارند. در مواردی هم که به نظر می¬رسد «هن» معادل روشنی در متن عربی آیه شریفه ندارد و به عنوان فعل اسنادی/ عامل ربط به کار رفته، همان معنای تأکید و تنبیه پیش¬گفته را دارد. بنابراین، می¬توان نتیجه گرفت در گونۀ هروی زبان فارسی «هن» به عنوان گونه¬ای از صیغۀ سوم شخص مفرد فعل h- «هست/ است» یکی از مؤلفه¬های معنایی از یاد رفتۀ این فعل در دورۀ میانه، یعنی قطعیت و حتمیت و تأکید بر بی¬زمانی اسناد را در خود حفظ کرده و به دورۀ جدید زبان فارسی انتقال داده است.