وقف در مدارس نظامیه: از ظاهر دینی تا باطن سیاسی

Abstract

بیشترین میزان وقف علمی در تاریخ اسلام را موقوفات مدارس نظامیه به خود اختصاص داده است. این مدارس که بیش از دو قرن بر پا بوده اند، به دلیل ماهیت دو پهلویشان کارکرد مورد توقع از وقف را نیز جهت دهی های مثبت و منفی نموده اند. جهت دهی مثبت این مدارس به ساختارمندی مدارس مربوط می شود تا جایی که می توان تاثیرات وقف را در این ساختارمندی به عنوان تنها عامل در تلقی عموم از مدرسه دانست. با این حال، این منافع ساختاری نباید ما را از خصلت علم ستیزی این مدارس دور سازد. نظامیه ها مدارسی در خدمت ایدئولوژی حاکم بودند و با انحصاری کردن علم و به خدمت گرفتن آن برای سرکوب مخالفان لطمه های شدیدی به علم در جهان اسلام وارد کردند که اثرات آن تا به امروز نیز پابرجاست. با مطالعه نحوه به کار بستن وقف از سوی این مدارس می توان اشراف بالاتری به مقوله وقف پیدا کرد. بی شک وقف نمودن تنها کافی نیست و باید کارکرد وقف نیز عالمانه و دور از جهت گیری های خاص مد نظر قرار گیرد. نوشتار حاضر در پی بررسی کارکردهای وقف و نتایج آن و مدارس نظامیه می باشد که بر اساس روش تحقیق تاریخی مبتنی بر روش توصیفی-تحلیلی صورت پذیرفته است.