بررسی نگاره‌های ورقه و گلشاه: یک تحلیل جامعه‌شناختی و تاریخی

Abstract

ورقه و گلشاه منظومه‌ای عاشقانه سروده‌ی عیّوقی شاعر عهد غزنویست. نسخه‌ای از این منظومه متعلق به قرن ششم هجری محفوظ در موزه‌ی توپکاپی استانبول باقی‌ مانده است. هنرمند این نقاشی‌ها محمد خویی است و به نظر می-رسد نسخه جایی در آذربایجان در سال‌های پایانی قرن ششم و عصر فروپاشی سلسله‌ی سلجوقی(حک: 431ـ590 هـ.ق) در ایران و به سبک نقاشی سلجوقی کشیده شده است. این پژوهش در پی تحلیل چگونگی بازتاب شرایط اجتماعی و تاریخی در نگاره‌های ورقه و گلشاه است؛ برای پاسخ به این دغدغه باید زمینه‌ی تاریخی و هنری و فرآیند رویدادهای معاصر با خلق اثر مورد بررسی قرار گیرد. از این رو این مقاله با رویکرد جامعه-شناسی تأویلی و با استفاده از برخی اصول مطرح در روش هرمنوتیک قصدگرا به بررسی نگاره‌های ورقه و گلشاه پرداخته است. نتایج این جستار نشان می‌دهد اگرچه نقاشی‌ها با هدف بهره‌مندی خواننده‌ی سوادآموز یا کم سواد کشیده‌ شده‌اند اما وجود برخی ناهماهنگی‌ها میان متن و تصویر قصد و انگیزه‌ی دیگر هنرمند را بازتاب می‌دهند. در تصاویری که از جنگ‌های تن به تن وجود دارد، در حالی که شاعر توصیفی حماسی از نبردها و جنگ‌آوری قهرمانان داستان را ارائه می‌دهد، نگارگر کوشیده با بزرگنمایی صحنه‌های خون‌آلود، بر خشونت تصاویر بیافزاید. هنرمند به جای قبایل بادیه‌نشین عرب، تصویری از یک شهر با ویژگی‌های ایرانی را ترسیم کرده است. از این رو می‌توان نتیجه گرفت تلاش هنرمند برای ایجاد فضایی شهری و ایرانی و نشان دادن وضعیت نابسامان و خشونت‌آمیز جامعه‌ی ایرانی بازگوکننده‌ی قصد هنرمند در خلق تصاویری ناهماهنگ با متن هستند.