بررسی جایگاه منابع آبی در مکان‌گزینی دشت توس به عنوان مرکزیت مدنی در سده‌های نخستین اسلامی

Abstract

در منابع تاریخی از توس پیش از اسلام، اسناد قابل اعتنایی در دست نیست. به نظر می‌رسد این شهر در اواخر دوره ساسانی، از شهرها و مرزداری‌های درجه دوم بر سر راه گرگان و نیشابور به مرو، نسا و باختر بوده است. پس از فتح خراسان در سده اول هجری، این شهر به عنوان یکی از مراکز مهم در خراسان (به انتخاب اعراب)، رونق ویژه­ای یافت و این جریان در دوران خلافت عباسی به اوج خود رسید. توس در سده­های نخستین اسلامی به ناحیه­ای بزرگ و با چهار شهر مهم به نام­های تابران، نوغان، رادکان و تروغبذ اطلاق می‌شد. امروزه مبنای مرکزیت مدنی توس بر اساس داده­های مطالعات این مراکز است. اهمیت منابع آبی دشت توس در انتخاب این ناحیه با توجه به همجواری با نیشابور و مرو را نمی­توان نادیده انگاشت؛ چراکه این ناحیه پیش از هر انتخابی برای تبدیل شدن به شهر، باید پتانسیل اقلیمی لازم برای تبدیل شدن به یه مرکزیت مدنی را داشته باشد. در این پژوهش از متون تاریخی معتبر ادبی، سیاسی و اجتماعی، بررسی سایت­های ساسانی دشت توس و نیز بررسی و تحلیل نظریات محققان معاصر استفاده شده است. پژوهش در این مقاله، توصیفی- تحلیلی است. مبحث اصلی در این مقاله شناخت و بررسی منابع آبی دشت توس، با بررسی منابع مکتوب و غیر مکتوب است. نتایج این پژوهش، منابع آبی دشت توس در اوایل شکل­گیری توس به عنوان یک مرکزیت مدنی را از مهمترین علل مکان‌گزینی توس بر می­شمارد.