تحولات معاصر نظام شهری ایران : تحلیلی شبکه مبنا از پویایی‌های روابط بین ‎شهری در بستر جریان‌های هوایی

چکیده مقاله

این پژوهش مبتنی بر رویکرد تعاملیِ شبکه‌مبنا و با اتکاء به داده‌های جریان مسافران هوایی در بازه زمانی 1355 تا 1395، پویایی‌های معاصر نظام شهری ایران را در سه سطح به‌هم‌پیوسته تحلیل می‌کند: (۱) شناسایی کانون‌ها، با سنجه‌های استاندارد مرکزیت/قدرت بازگشتی و تفکیک نقش‌های چهارگانه هسته کانونی، هاب، دروازه‌ای و پیرامونی؛ (۲) بازنمایی تحول ساختاری شبکه با شاخص‌های شبکه‌های پیچیده؛ و (۳) برآورد جهت و شدت اثر عوامل ساختاری، جمعیتی، نهادی و وابستگی تاریخی. یافته‌ها نشان می‌دهند آرایش کانونی شبکه از ساختار سلسله‌مراتبی هسته–پیرامون شدیداً تهران‌محور، به الگویی تک‌هسته‌ای در بعد قدرت و چندمرکزی نسبی در بعد مرکزیت گذار کرده است: طی این دوره، تهران یگانه هسته ملی پایدار باقی مانده، درحالی‌که مشهد—و تا حدی شیراز، اصفهان، کیش و اهواز—به هاب‌های پراتصال ارتقا یافته‌اند، بی‌آن‌که جهش متناظری در نفوذ/قدرت کنترلی به‌دست آورند. نقش‌های دروازه‌ای عملاً غایب‌اند و بقای بخش بزرگی از شهرها در پیرامون، بازتولید الگوی هاب‌و‌اسپوک تهران‌محور را تقویت می‌کند. این دگرگونی‎ها، ویژگی‌های یک شبکه تلفیقی جهان‌کوچک/مقیاس‌آزاد را در سطح کل شبکه جریان هوایی پدیدار ساخته است. در تحلیل زمینه‌ای، برآورد‎های مدل ERGM نشان می‌دهد که عامل ساختاری، به‌طور معنادار تمرکز روابط پیرامون معدودی هاب را تشدید می‌کند؛ جمعیت اثر مثبت و پایدار بر جذب مسیرها دارد؛ مزیت نهادیِ پایتخت/مرکز استان، احتمال ایجاد و ماندگاری اتصال را افزایش می‎دهد؛ و وابستگی تاریخیِ پیوندها با اثری مثبت و معنادار، تداوم آرایش کنونی را تبیین می‌کند. در مجموع نتایج حاکی از آن است که پویایی‌های معاصر شبکه شهری، نه حاصل یک عامل منفرد، بلکه برآمده از هم‌تکاملیِ پیوندهای عملکردی با وابستگی‌های مسیر، پیکربندی‌های نهادی و ساختارهای جمعیتی است.