مطالعه گونه شناسی و گاهنگاری سفال‌های حاصل از کاوش باستان‌شناسی در شهر قدیم قاین (قرن ۳ تا ۱۱ هجری قمری)

Abstract

قاین یکی از شهرهای مهم قهستان (خراسان جنوبی) است که به سبب موقعیت جغرافیایی خاص آن و قرار داشتن این منطقه بین سیستان، خراسان، کرمان، مکران در طول تاریخ دارای استقرارهای مختلفی بوده است. اما برای اطلاع دقیق از مکان شهر قدیم قاین کاوش درمنطقه مسجد جامع کهن قائن و تپه شاهزاده حسین صورت پذیرفته است. بررسی سفال¬های به¬دست آمده از حفاری-های سال 1385 تا 1391 توسط رجبعلی لباف، اطلاعات ارزشمندی از استقرار و دوران مختلف شهر قدیم قاین در اختیار باستان-شناسان قرار می¬دهد. این پژوهش به صورت توصیفی – تحلیلی با رویکرد تاریخی انجام پذیرفته است. هدف از انجام این پژوهش، شناخت گونه¬ و کیفیت سفال¬های منطقه، تسلسل استقراری در منطقه و در آخر ارتباطات فرامنطقه¬ای شهر قدیم قاین می¬باشد. شهر قدیم قاین در دوره اسلامی یکی از مهم¬ترین قصبه¬های قهستان بوده که راه¬های تجاری زیادی از این منطقه می¬گذشته است. همچنین تاریخ¬نویسان اسلامی از استقرار دوره¬های مختلف در این شهر نیز یاد کرده¬اند. بنابراین پژوهش بر روی سفال¬های این منطقه برای شناخت دقیق¬مکان شهر قدیم قاین که مورد بحث باستا¬ن¬شناسان است و همچنین تأیید استقرار پیوسته در منطقه به لحاظ موقعیت استراتژیکی بسیار ضروری است. در این پژوهش روش گردآوری منابع به صورت مشاهدات عینی و مطالعات کتابخانه¬ای انجام پذیرفته است؛ که بر این اساس در ابتدا 177 قطعه سفال بدست آمده از کاوش¬ها، طبقه¬بندی شدند و پس از آن 55 قطعه سفال شاخص جهت گونه¬شناسی و گاهنگاری انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. سپس از رهیافت تاریخی و مقایسه با نتایج تحلیلی داده¬های سفالین دریافتیم که شهر قدیم قاین از قرون اولیه اسلامی تا اواسط دوره صفوی به صورت پیوسته دارای استقرار بوده است که با توجه به سفال¬های شاخص دوره سلجوقی این دوره به عنوان دوره طلایی آن مطرح می¬شود. به لحاظ کیفیت سفال¬ها، این منطقه همانند سایر مراکز مهم سفالگری ایران دارای کیفیت خوبی بوده¬اند. چراکه در بررسی فنی انجام شده، سفال¬هایی با پخت ناکافی، دفرمه، خمیره سیاه، سفال¬های بدون پوشش و لعاب¬های بی¬کفیت بدست نیامده است. همچنین با توجه به سفال¬های بدست آمده، گستره شهر قدیم قاین در منطقه تپه شاهزاده و مسجد جامع کنونی بوده است. در بحث ارتباطات فرامنطقه¬ای نیز این منطقه با مناطقی چون خراسان بزرگ، سیستان و حوزه جازموریان بیشترین ارتباطات را داشته است.