نقش گیاهان بومی ایران در کنترل زیستی آفات کشاورزی: ظرفیت‌های فراموش‌شده در مدیریت پایدار آفات

Abstract

افزایش جمعیت جهانی و محدودیت منابع طبیعی، چالش‌های جدی در مسیر تأمین امنیت غذایی ایجاد کرده است. استفاده بی‌رویه از آفت‌کش‌های شیمیایی در کشاورزی برای افزایش تولید، هرچند در کوتاه‌مدت مؤثر بوده، اما اثرات منفی قابل توجهی بر محیط زیست، سلامت انسان و گونه‌های غیرهدف داشته است. مقاومت آفات، آلودگی منابع آبی، کاهش تنوع زیستی و آسیب به میکروارگانیسم‌های خاک از جمله پیامدهای منفی این ترکیبات است. در این میان، زیست‌آفت‌کش‌ها به‌عنوان جایگزینی پایدار، ایمن و تجزیه‌پذیر مورد توجه قرار گرفته‌اند. این ترکیبات از منابع طبیعی مانند گیاهان، حیوانات و میکروارگانیسم‌ها استخراج می‌شوند و در سه گروه اصلی شامل آفت‌کش‌های میکروبی، گیاه‌مبنا (تراریخته) و بیوشیمیایی طبقه‌بندی می‌شوند. زیست‌آفت‌کش‌های بیوشیمیایی مانند فرومون‌ها، عصاره‌های گیاهی و تنظیم‌کننده‌های رشد، از مهم‌ترین گزینه‌ها در مدیریت تلفیقی آفات به شمار می‌روند. با پیشرفت فناوری‌های نوین مانند تداخل RNA و نانوفناوری، افق‌های تازه‌ای برای توسعه زیست‌آفت‌کش‌ها گشوده شده است. بررسی‌های انجام‌شده در ایران نشان می‌دهد که برخی گیاهان دارویی بومی دارای پتانسیل بالایی در کنترل آفات هستند، هرچند نیاز به تحقیقات تکمیلی و توسعه صنعتی آن‌ها وجود دارد. با توجه به شرایط اقلیمی خاص ایران و ضرورت توسعه کشاورزی پایدار، ترویج استفاده از زیست‌آفت‌کش‌ها از منظر علمی، اقتصادی و زیست‌محیطی اهمیت فراوان دارد. این مقاله ضمن معرفی زیست‌آفت‌کش‌ها، مزایا، چالش‌ها و مطالعات انجام‌شده در ایران را مرور کرده و راهکارهایی برای توسعه کاربرد آن‌ها در کشاورزی کشور ارائه می دهد.