بررسی شیوه های مختلف بهره برداری بر خصوصیات پوشش گیاهی مراتع خشک و بیابانی (مطالعه موردی: مراتع شهرستان زیرکوه، خراسان جنوبی)

Abstract

چکیده سابقه و هدف: هر یک از شیوه‌های مختلف بهره‌برداری و مدیریتی در مراتع، آثار متفاوتی بر کارکرد اکوسیستم‌های مرتعی دارند. شیوه‌های نادرست و نامناسب بهره‌برداری از مراتع به ویژه در چند دهه اخیر موجب بروز لطمات شدیدی به عرصه‌های منابع طبیعی کشور شده است. در خصوص اثرات چرای دام بر رویشگاه‌های شنزار مناطق بیابانی، تحقیقات معدودی وجود دارد. هدف از تحقیق حاضر بررسی اثر شیوه های مختلف بهره برداری بر خصوصیات بوم‌شناختی شامل درصد پوشش گیاهی، تراکم گیاهی، غنا، تنوع، یکنواختی و غالبیت گونه‌ای، و تشابه گونه‌ای در مراتع مورد تحقیق است. مواد و روش‌ها: این تحقیق در چهار مرتع حریم روستا، اسکان موقت عشایری، اسکان دائمی عشایری و قرق در شهرستان زیرکوه انجام شد. در هر مرتع، لیست گونه‌های گیاهی، تراکم و درصد پوشش گیاهی هر گونه به تفکیک تعیین شد. همچنین جهت تعیین وضعیت مرتع، از روش چهار فاکتوره تعدیل شده استفاده شد. علاوه بر شاخص‌های عددی، رتبه بندی تنوع گونه‌ای با استفاده از منحنی رتبه-تنوع رنی بررسی شد. به منظور بررسی تشابه گونه‌ای بین چهار مرتع مورد مطالعه از شاخص تشابه جاکارد استفاده شد و جهت نمایش بهتر تشابه گونه‌ای، از تحلیل خوشه‌ای سلسله مراتبی (فاصله اقلیدوسی و اتصال گروهی Ward) استفاده شد. در نهایت رابطه بین پوشش گیاهی و تعداد گونه با شاخص‌های تنوع زیستی توسط ضریب همبستگی پیرسون مورد آزمون قرار گرفت. نتایج و بحث: براساس روش چهار فاکتوره، وضعیت مرتع دو مرتع حریم روستا و اسکان موقتی، متوسط و مرتع اسکان دائمی، فقیر و مرتع قرق، خوب ارزیابی شده است. نتایج تحلیل واریانس نشان داد که اثر شیوه‌های بهره‌برداری بر درصد پوشش گیاهی (در سطح 05/0) و تعداد گونه، غنای گونه‌ای کل و متوسط (در سطح 01/0) معنی‌دار شده است. مرتع قرق دارای بیشترین درصد پوشش و تراکم گیاهی (73/54 درصد و 80 پایه) و مرتع اسکان دائمی کمترین درصد پوشش و تراکم گیاهی (15 درصد و 5 پایه) را دارد. بیشترین غنای گونه‌ای متعلق به مرتع قرق است و بین سایر مراتع اختلافی وجود ندارد. مرتع اسکان موقت نسبت به سایر مراتع از بیشترین سهم گیاهان مرتعی و کمترین سهم گیاهان زیادشونده برخوردار است. بیشترین درصد گیاهان زیادشونده در مرتع اسکان دائمی مشاهده شد. از لحاظ تنوع گونه‌ای، مرتع قرق از بیشترین شاخص تنوع شانون-وینر (03/2) و شاخص تنوع سیمسپون (80/0) نسبت به سایر مراتع برخوردار است. نتایج ضرایب همبستگی پوشش گیاهی و تعداد گونه با شاخص‌های تنوع گونه‌ای در منطقه مورد مطالعه نشان می‌دهد که عموماً شاخص‌های تنوع با پوشش گیاهی و تعداد گونه همبستگی مثبت معنی‌دار و شاخص‌های یکنواختی و غالبیت گونه‌ای با پوشش گیاهی و تعداد گونه همبستگی منفی معنی‌داری دارند. نتایج شاخص تشابه جاکارد نشان می‌دهد که بیشترین میزان شباهت گونه‌ای بین دو مرتع حریم روستا و اسکان دائمی (62%) مشاهده می‌شود. نتیجه‌گیری: نتایج نشان داد چرای مفرط پوشش گیاهی در اطراف آغل‌های محل اسکان عشایر به وضوح قابل مشاهده است و بر روی درصد پوشش گیاهان، حتی گیاهان سمی و زیادشونده نیز تاثیر گذاشته و تنوع گونه‌ای را کاهش داده است. همچنین استراحت مرتع در مرتع قرق و تاخیر در چرای دام در مرتع اسکان موقت به بهبود پوشش گیاهی و تنوع زیستی کمک نموده است. از لحاظ درصد پوشش گیاهی، تراکم و ترکیب گیاهی، مرتع اسکان موقت پس از مرتع قرق قرار دارد. بیشترین سهم گیاهان علوفه‌ای در ترکیب گیاهی مرتع اسکان موقت مشاهده شد. اگر این فرضیه را بپذیریم که قرق مرتع باعث توالی جوامع گیاهی به سمت مرحله کلیماکس می‌شود و در مدیریت مرتع همواره مرحله تحت کلیماکس بهتر از مرحله‌ کلیماکس است، در این صورت، اسکان موقت عشایر به لحاظ مدیریت دام و مرتع، سودمندتر از قرق مرتع خواهد بود.