اثر گرادیان شیب بر پوشش گیاهی، ترکیب گونه‌ای و تولید گیاهان دارویی (مطالعه موردی: مراتع روم شهرستان قاین)

چکیده مقاله

سابقه و هدف: به منظور حفاظت بیشتر از زیست­بوم­های مرتعی، قبل از اقدام به بهره­برداری از گیاهان دارویی و صنعتی، می­بایست شایستگی مرتع از این لحاظ بررسی شود. ترکیب و تولید گیاهی و شیب دامنه از جمله مولفه­های تعیین­کننده شایستگی مرتع برای بهره­برداری از گیاهان دارویی هستند. بدین منظور در چهار رویشگاه گیاهان دارویی (Achillea santolinoides، Ziziphora tenuior، Sclerorhachis leptoclada و Hymenocrater calycinus) و سه طبقه شیب (کمتر از 30 درصد، 60-30 درصد و بیشتر از 60 درصد) ترکیب گیاهی، ارزش اهمیت نسبی (IVI) و تولید بررسی شد. مواد و روش‌‌ها: ابتدا پس از بازدیدهای میدانی و مشاهده حضور گونه­های دارویی به عنوان گونه غالب مراتع حوزه روم شهرستان قاین، اقدام به شناسایی رویشگاه های گیاهی شد. در رویشگاه­های علفی از اندازه پلات 1 متر مربعی و در رویشگاه­های بوته­ای از اندازه پلات 2 متر مربعی استفاده شد. نمونه­برداری به روش کاملا تصادفی انجام شد. پس از اندازه­گیری شیب در کلیه نقاط نمونه­برداری، عامل شیب در سه سطح کمتر از 30 درصد، 30 تا 60 درصد و بیشتر از 60 درصد مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت. در طول گرادیان شیب، خصوصیات ساختاری پوشش گیاهی شامل تراکم، فراوانی، وفور و غلبه گونه­ای اندازه گیری و بر اساس آن، شاخص ارزش اهمیت نسبی گونه­ای (IVI) تعیین شد. به منظور مقایسه تولید کل گیاهان دارویی در بین شیب­های مختلف، از آزمون تجزیه واریانس (ANOVA) و مقایسه میانگین­های دانکن استفاده شد. همچنین به منظور گروه­بندی رویشگاه­ها بر اساس ترکیب گونه ای، از آنالیز خوشه­ای استفاده شد. توزیع وفور گونه­ای با استفاده از مدل های سری هندسی، عصای شکسته، لوگ نرمال، Zipf و Mandelbrot بررسی شد و برازش داده­ها با هر کدام از مدل­های فوق انجام شد، از معیار اطلاعاتی آکائیک (AIC ) جهت سنجش نیکویی برازش استفاده شد. کلیه تجزیه و تحلیل­های آماری توسط نرم افزار R انجام شد نتایج: لیست فلورستیک منطقه مورد مطالعه نشان داد که در کل، 47 گونه گیاهی متعلق به 15 تیره گیاهی شناسایی شد. که از این بین، 31 گونه علفی، 8 گونه بوته­ای، 7 گونه گراس و 1 گونه درختچه­ای مشاهده شد. از بین گونه­های مشاهده شده، به ترتیب گیاهان دارویی و صنعتی 66 درصد، گیاهان علوفه­ای مرتعی 23 درصد وگیاهان مهاجم و خاردار 11 درصد را شامل می­شوند. گیاهان دارویی اکثرا متعلق به چهار تیره Compositae، Apiaceae، Lamiaceae و Brassicaceae هستند. نتایج نشان داد که Ziziphora tenuior و Achillea santolinoides بیشترین تراکم و Artemisia aucheri و Sclerorhachis leptoclada بیشترین درصد پوشش را دارند. گیاهان دارویی و صنعتی کمترین سهم را در ترکیب گیاهی شیب­های کم و بیشترین سهم را در رویشگاه­های واقع در شیب­های متوسط و زیاد دارند. منحنی رتبه-وفور نشان داد که توزیع وفور گونه­ای (SAD) کل منطقه مورد مطالعه از مدل Mandelbrot و لوگ نرمال تبعیت می­کند که نشان­دهنده جامعه باثبات و پایدار است. نتایج نشان داد که با افزایش شیب، تولید گیاهان دارویی کاهش پیدا می­کند. گونه­های دارویی Achillea santolinoides و Ziziphora tenuior واقع در شیب­های کمتر از 30 درصد، بیشترین تولید و اهمیت نسبی را دارد و از نظر این دو فاکتور، شایستگی لازم جهت بهره­برداری را دارد. نتیجه‌‌گیری: نتایج بیانگر این است که اگر چه با افزایش شیب، سهم نسبی گیاهان دارویی در منطقه افزایش می­یابد، اما به لحاظ دو فاکتور ترکیب گیاهی و تولید، شیب­های بالای 60 درصد شایستگی لازم برای بهره­برداری از گیاهان دارویی را ندارند. هر چند در تحقیق حاضر، به طور مستقیم، تمامی عوامل موثر بر شایستگی مرتع مورد مطالعه قرار نگرفته است، اما اهمیت مفهومی چون IVI در مطالعات شایستگی مرتع و تاثیر شیب بر برخی از پارمترهای پوشش گیاهی بررسی شد و نتایج نشان داد که در شیب­های متوسط و زیاد، تولید گیاهان دارویی کاهش یافت، از این رو، با افزایش شیب، شایستگی مرتع برای گیاهان دارویی و صنعتی نیز کاهش پیدا می­کند.