کیفیت تفکیک مجرای تعارض و تزاحم و تاثیر آن بر استنباط فقهی

Abstract

تزاحم به معنای تمانع و تنافی دو حکم در مقام امتثال امر، در اصول فقه سابقه طولانی ندارد. تا قبل از مرحوم وحید بهبهانی در اولین کتب فقهی و اصولی موجود تفکیک تعارض از تزاحم به چشم نمی¬خورد. از نظر سیر تاریخی نخستین اصولی که این بحث را به صورت کامل مطرح کرده و منقح نمود مرحوم نایینی است پس از ایشان در اصول فقه امامیه مواردی که دو حکم در مقام عمل تنافی پیدا می¬کرد تزاحم نامیده شد. با وجود این معیار در موارد متعدد، فقیهان در الحاق تمانع و تنافی به باب تعارض یا تزاحم اختلاف نظر دارند. در این مقاله که به شیوه توصیفی و اجتهادی و با تکیه بر منابع دست اول کتابخانه¬ای به نگارش درآمده بیان شده است اموری نظیر تبیین تاریخی دو اصطلاح فوق، شرطیت قدرت در تکلیف و امکان یا امتناع ترتب، می¬تواند منشأ این اختلاف باشد. دلیلی که در مقام جعل می¬آید اگر ناظر به مقام امتثال هم باشد بین دو دلیل تعارض است لکن اگر دلیلی که در مقام جعل می¬آید ناظر به مقام امتثال نباشد تعارض تحقق پیدا نخواهد کرد.