مطالعه‌ی تطبیقی رابطه‌ی متن و تصویر در نگاره معراج حضرت رسول(ص) از خمسه طهماسبی و هفت‌اورنگ جامی

چکیده مقاله

آثار مکتوب به‌جامانده از پیشینیان، میراث تمدنی، فکری و فرهنگی یک قوم را تشکیل می‌دهد. در این میان، زبان و ادبیات نیز بخش مهمی از میراث مکتوب است که اندیشه و هنر گذشتگان را به معاصران انتقال می‌دهد. این ادبیات در دوره‌های متمادی از حالت روایی به‌صورت نگاره و بیان تصویری تجلی‌یافته است. این عملکرد نه‌تنها ما را از غنای ادبیات هر دوره مطلع می‌سازد بلکه نگاره‌هایی که بر اساس همین ادبیات نیز شکل‌گرفته است ما را با اجتماع، نگاه عرفانی، فلسفی، مذهبی و حتی سیاسی آن دوره در یک قاب آگاه می‌سازد. بر این اساس، این پژوهش با هدف تطبیق رابطه‌ی متن و تصویر، واکاوی وجوه افتراق و اشتراک و نیز روش‌ها و کیفیات موردتوجه هنرمندان برای وفاداری متن و تصویر در نگاره معراج حضرت رسول(ص) در دو نسخه‌ی مصور شده خمسه طهماسبی و هفت‌اورنگ جامی، در پی پاسخ به این سؤالات است: 1- نگارگران از چه روش‌ها و کیفیاتی برای وفاداری متن و تصویر در مصورسازی نگاره‌ی معراج حضرت رسول(ص) در دو نسخه خمسه طهماسبی و هفت‌اورنگ جامی بهره گرفته‌اند؟ 2- از میان دو نگاره کدام یک میزان بیشتری از تناسب با متن حکایت مرجع را بازتاب می‌دهد؟ 3- نگاره‌ی معراج حضرت رسول(ص) در دو نسخه خمسه طهماسبی و هفت‌اورنگ جامی دارای چه وجوه اشتراک و افتراقی است؟ پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی انجام‌شده و داده‌های آن با جست‌وجو در منابع کتابخانه‌ای و مشاهده‌ی آثار، جمع‌آوری‌شده است. جامعه پژوهش شامل دونگاره صحنه‌ی معراج حضرت رسول(ص) از خمسه طهماسبی و هفت‌اورنگ جامی می‌باشد؛ که به روش کیفی و از طریق استدلال قیاسی مورد تحلیل و تطبیق قرارگرفته است. در بررسی انجام‌شده به ویژگی‌های تصویری، مانند طراحی و رنگ و ساختار، به جزییات و عناصر و پدیده‌های موجود در تصویر و نوع صحنه‌پردازی و به فضای کلی نگاره توجه شده است. نتایج حاصل‌شده هرچند گویای درجه بالایی از تلاش سفارش‌دهندگان درباری و نگارگران برای وفاداری به سروده‌های شاعران است؛ اما در پاره‌ای از جزییات و صحنه‌پردازی‌ها، دخالت‌ها و تغییر و تبدیل‌هایی قابل‌مشاهده است که ریشه عمده‌ی آن به تلاش خلاقانه هنرمندان و پیروی از میثاق‌های سبک نگارگری صفوی و گرایش شاهانه حاکمان به فضاسازی‌های مجلل و پر زینت و چشم‌نواز بازمی‌گردد. در هر دو نگاره انطباق تصویر و متن موردتوجه نگارگر بوده اما نگاره خمسه نظامی با توجه به نمایش بیشتر جزئیات و فضاپردازی واقع‌گرایانه‌تر، از انطباق کامل‌تری با اشعار و واقعه معراج برخوردار است.