بررسی واقع‌نمایی تصاویر باغ و منظره در نگاره‌های نسخ خطی

Abstract

بررسی واقع‌نمایی تصاویر باغ و منظره در نسخ خطی، موضوعی است که کمتر به آن پرداخته شده است. نوشتار حاضر در پاسخ به این پرسش که تا چه حد می‌توان این تصاویر را به مثابه ابزاری برای شناخت مکان‌ها و باغ‌های باستانی دانست به انجام رسیده است. این مطالعه با روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای به انجام رسیده و موضوع واقع‌نمایی عناصر باغ و منظر را در طیف متنوعی از نسخ خطی مشتمل بر کلیله و دمنه، مقامات، التریاق، بیاض و ریاض، شاهنامه، خمسه نظامی، و بابرنامه با توجه به نظر محققین برجسته این حوزه مطالعه می‌نماید. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که در استفاده از نقاشی‌های نسخ خطی برای بازسازی فرم باغ‌های ناموجود، باید با احتیاط عمل نمود و تشخیص داد که به طور کلی باغ‌های واقعی و تصاویر باغ‌ها تابع سیستم مجزایی از ترسیم و ارائه بصری بودهاند. با این حال صحنه‌های نقاشی‌شده می‌تواند شرایط و صحنه‌های باغ‌ها را تسخیر نموده و حتی مهم‌تر از این، برخی سبک‌های اصلی و عناصر شاخص باغ را معرفی نماید. در قرون اولیه اسلامی، تصویر معماری و منظر تنها قابی برای پهنه تصویر بود که مقصود از آن نشان دادن مناظر واقعی نبود. تکنیک‌های رایجی برای تصویرگری منظر وجود داشت که متمایز از تصاویری است که در پی تصویر نمودن حقیقی منظر هستند. تصویر منظر در نسخ شاهنامه ابزاری برای بیان و تجسم ماهیت حماسی و روایی متن بود. در انتهای حکومت تیموریان، صحنه‌ها جلوه سه‌بعدی قوی‌تری یافته و واقع‌نمایی منظره در تصویرگری تقویت گردید. اما هدف از طبیعت‌گرایی در تصویر جزئیات، جذب چشم مخاطب بود و لزوماً به مکان منحصربفردی اشاره نداشت. حتی از قرن دهم به بعد که می‌توان گونه‌های گیاهی را در تصاویر تشخیص داد، نقاشی ابزار بی‌واسطه‌ و مستقیمی برای شناسایی معماری باغ‌های گذشته نیست. چرا که مقیاس تصاویر تغییر داده می‌شد تا اجزا و عناصر فضای باز در قالب محدود صفحه کتاب جای گیرد. در عین حال می‌توان بر اساس تصاویر متعلق به قرن دهم و بعد از آن، دو نوع نظام باغسازی طبیعت‌گرا و هندسی، و برخی نظام‌های کلی کاشت گیاهان و سامانه‌های کاری باغ‌ها (نظام آبرسانی) را تشخیص داد که فاقد مقیاس واقعی هستند.