رویکرد محیط‌شناختی به اسطوره‌گرایی و خیال‌پردازی در باغ‌‌های دوره اسلامی

Abstract

اهمیت شناخت باغ‌های اسطوره‌ای نه فقط از نظر شناخت الگوی ایده‌آل باغسازی در تمدن اسلامی، بلکه همچنین به دلیل تاثیر الهام‌بخش آن‌ها بر روی طراحی باغ‌ها در تاریخ معماری منظر دوره اسلامی مهم می‌باشد. سایت‌های باغی دارای ارزش مطالعه اسطوره‌گرایی و طراحی منحصربفرد که نمونه‌های معرّف معماری منظر دوره اسلامی بوده و مشتمل بر طیف متنوعی از باغ‌ها و مناظر هستند، از نظر جغرافیایی منطبق بر حوزه‌های حکمرانی مسلمین از قرن دوم تا یازدهم هجری است که اسپانیا، مغرب، الجزایر، تونس، مصر، ترکیه، سوریه، عراق، ایران، آسیای مرکزی، پاکستان و هندوستان را شامل می‌گردد. این تحقیق در پاسخ به این پرسش که آیا باغسازی اسطوره‌ای مسلمین در قرون اولیه تا میانه اسلامی نتیجه عظیم‌گرایی و تزیین‌گرایی صرف و یا محیط‌گرایی و تسلط بر عناصر طبیعی بوده، به انجام رسیده است. نوشتار حاضر با رویکردی اکتشافی و مبتنی بر روش تحقیق توصیفی-تحلیلی با مطالعه تحقیقات و مکتوبات شاخص و برجسته برای هر باغ، به جای اخذ رویکرد تاریخ‌نگاری که باغ را همچون شیئی محصور بررسی می‌نماید، با اتخاذ رویکرد محیطی، بستر بزرگتری از منظر را مورد مطالعه قرار داده تا درباره علت و معلول، و تعادل بین نیروهای طبیعی و ارزش‌های فرهنگی بحث نماید. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که ریشه اصلی موفقیت باغ‌سازی اسطوره‌ای در تمدن اسلامی را باید در رویکرد محیطی معماران منظر آن تمدن جستجو نمود، رویکردی که صرفاً در پی تزیین‌گرایی افراطی نبوده، بلکه در مقیاسی سه‌گانه و مبتنی بر رویکرد محیط‌شناختی صورت می‌پذیرفته است. اگر در مقیاس کلان، مکان‌گزینی هوشمندانه باغ و اتکاء بر امکانات طبیعی منطقه‌ای نشانه برتری‌جویی و سلطه‌طلبی نوع بشر بر هم‌نوعان بود، در مقیاس میانی ظرایف طراحی منظر و چگونگی ظاهر نمودن ویژگی‌های محیطی بود که مخاطب را تحت تاثیر قرار می‌داد. در نهایت، نقش‌مایه‌ها، ابزارها و اشیای طبیعت‌گرا در جزئیات منظر و ویژگی‌های معماری تزیینی می‌توانست زنجیره خلق یک فضای باز اسطوره‌ای را کامل نماید.