مرز خیال و واقعیت در باغهای اسطوره ای دوره اسلامی

چکیده مقاله

درحالیکه بسیاری از تحقیقات باغهای تاریخی در ایران معطوف به حوزه جغرافیایی ایران است، موضوع خیالانگیزی و اسطورهگرایی در باغهای تمدن اسلامی چندان مورد توجه محققین ایرانی نبوده است. نوشتار حاضر که با رویکردی اکتشافی و مبتنی بر روش تحقیق توصیفی-تحلیلی به انجام رسیده در پی کشف خصوصیت اسطورهای باغهای شاخص تمدن اسلامی، با تکیهبر جایگاه عنصر خیال و خیالانگیزی در طراحی باغ بوده و لذا مطالعه تحقیقات و مکتوبات شاخص برای هر سایت باغی و بهندرت مطالعه گزارشهای باستانشناختی و منابع اولیه مورد توجه نگارنده بوده است. یافتههای تحقیق نشان میدهد که تنوع باغهای اسطورهای و شیوههای اسطورهگرایی در باغها نشان از سیالیت معنای باغ و قرارگیری آن در مرز خیال و واقعیت دارد. درواقع هدف معماران منظر دوره اسلامی از طراحی و ساخت فضاهای باز اسطورهای، قرار دادن انسان در مرز خیال و واقعیت بود. عناصر و شیوههای متنوعی توسط مسلمین در باغهای اسطورهای برای به هیجان رساندن قدرت خیال و کمرنگ ساختن مرز میان معماری و باغ مورد استفاده بوده است. علاوه بر تنوع گیاهی و استفاده از گیاهان خاص و غریبی که در باغهای معمولی که منظر کشاورزی داشتند دیده نمیشد؛ آب از اهمیت فوقالعادهای برخوردار بود تا علاوه بر زندهنمایی پیکرهها و فوارههای جانورنما و به تحرک واداشتن ابزارهای مکانیکی، در بستری از عناصر محیطی همچون استخر، فواره، آبشار، چادار و چینیخانه، اسطورههای باغسازی را به عام و خاص نوع بشر معرفی نمایند. حکام از دانش مهندسان مکانیک و آبشناسی بهره میبردند تا با متحرکسازی پیکرهها در بسترهای باغی نوعی واقعیت خیالانگیز را ابزاری سازند در ساخت باغهای خاص و منحصربهفرد. خلق واقعیت مجازی در اماکن و باغهای معمولی ممکن نبود و لازم بود که سنتهای هنری و صنایعدستی گرانقیمتی مانند گچبریهای استیلیزه، منبت سنگ و خاتمکاری با سنگهای رنگی؛ معماری و منظر را به وحدت بصری و احساسی رسانده و لذا خیال بودن در باغ را به داخل فضای بسته بکشاند. حتی کاربرد سنگکاریهای تزیینی لبه باغچهها در آسیای جنوبی و طاقنماهای آجری در دیواره گودال باغچهها امری نبود که در هر باغی امکان تحقق یابد. در معنای غایی، باغهای اسطورهای میتوانسته نشانهای باشد از توان انسان برای غلبه بر مرگ تا چون بهشتیان ساکن در بهشت پایدار اخروی، نوعی زندگی جاوید را برای صاحبش به ارمغان آورد. لذا در معنای غایی آن، باغهای اسطورهای نهتنها انسان را در مرز خیال و واقعیت رها میسازد، بلکه مرز زندگی دنیوی را درنوردیده و ناظر را در برزخ میان دنیا و آخرت قرار میدهد.