بررسی سیر تحول کاشیکاری حرم مطهر رضوی از طریق مطالعه تطبیقی صحن انقلاب و کوثر

چکیده مقاله

معماری فضاهای مقدس و از جمله حرم مطهر رضوی یکی از ابزارهای شناخت و تحلیل فرهنگ معماری تزیینی در گستره زمانی فرهنگ اسلامی- ایرانی است. نگارندگان با مطالعه تطبیقی کاشیکاری صحنهای انقلاب (به عنوان قدیمیترین صحن حرم رضوی) و کوثر (متعلق به توسعه دوره اخیر) در پی شناخت تفاوتها و شباهتهای فرهنگ کاشیکاری ایرانی بودند. با توجه به اینکه صحن انقلاب متعلق به دوران تیموری و صحن کوثر متعلق به دوران معاصر است، نگارندگان با مطالعه تطبیقی این دو صحن از حیث کاشیکاری در پی شناخت تغییر و تحولاتی هستند که در طول زمان در کاشیکاری حرم مطهر رضوی صورت گرفته است. لذا پژوهش حاضر در صدد پاسخ به این سوالات بود که کاشیکاری صحن های انقلاب و کوثر از چه ویژگیهای بصری تزئینی برخوردارند، و چه شباهتها و تفاوتهایی میان نقوش کاشیکاری صحن انقلاب و کوثر وجود دارد. لذا این تحقیق با هدف شناخت تغییر و تحولات هنر کاشیکاری حرم مطهر رضوی، به لحاظ ماهیت توصیفی و به لحاظ روش توصیفی - تطبیقی و تحلیلی است. اطلاعات و داده های نظری به شیوه اسنادی گردآوری گردید. در بخش مطالعات میدانی، جداره های کاشیکاری صحن های مورد مطالعه، عکس برداری و در گام بعدی پژوهش، آنالیز بصری تصاویر کاشیها (نقوش) ابتدا به صورت دستی و سپس توسط نرم افزارهای گرافیکی انجام گردید. نتایج تحقیق نشان میدهد با گذشت زمان، استفاده از تکنولوژی (قابهای پیش ساخته فلزی) و مصالح جدید (آجر، کاشی و سیمان) و خلاقیت هنرمندان در طراحی کاشیها (تنوع رنگی کاشیها، ترکیب آجر و کاشی، گرهبندی در کاشیکاری) باعث شده که سبکی جدید در کاشیهای معاصر حرم امام رضا (ع) به وجود آید که واجد تفاوتهای ملموسی با کاشیکاری سنتی تیموری و صفوی در صحن انقلاب است. در واقع هنرمندان و طراحان معاصر، از فرمهای قاب بندی و طرحهای کاشیکاری محدودتری استفاده کردند. لذا صحن کوثر به عنوان نمونه مطالعاتی معماری تزیینی دهه های اخیر، فاقد قاب-بندی مربع میباشد. بر خلاف صحن انقلاب، نوع طراحی کاشی در صحن کوثر هندسی و براساس الگوهای چندضلعی است. کاشیهای صحن انقلاب اغلب دارای نقوش سنتی مانند ختایی، گل و مرغ، جانوری و گلدانی میباشد، اما کاشیهای صحن کوثر اغلب دارای نقوش آجرکاری و گره هندسی است. همچنین در صحن انقلاب نوع کاشیهای به کار رفته (از نظر تکنیکهای ساخت) متنوع تر از کاشیهای صحن کوثر میباشد. با وجود تفاوتهای ذکر شده، صحن های مورد مطالعه دارای برخی شباهتها نیز هستند. هر دو صحن واجد قاببندیهای حاشیه، طاقنما و مستطیل هستند. نقوش نوشتاری واسلیمی در هر دو صحن مشاهده شده و نقوش انسانی در کاشیکاری صحنهای مذکور مشاهده نمیشود. نتایج تحقیقحاکی از آن است که یکی از بارزترین نقاط افتراق شیوه کاشیکاری در دو صحن مذکور عبارت از افول نقش طبیعت گراییدر کاشیکاری و تقویت نقش هندسه و گره چینی است.