بررسی تطبیقی ویژگی‌های بصری، الگوهای هندسی و کاربرد گره‌چینی چوبی در خانه‌های تاریخی درمیان

چکیده مقاله

یکی از هنرهای سنتی مرتبط با معماری، گره‌چینی است که بر اساس ساختار و اجزاء در فضاهای مختلف مورد استفاده قرار گرفته و در غنای فضای معماری نقش مؤثری دارد. هدف از این تحقیق، بررسی تطبیقی ویژگی‌های بصری و الگوهای تزئینی آثار گره‌چینی در معماری سنتی منازل مسکونی تاریخی است. دوره تاریخی این آثار شامل دوره افشاریه، قاجار، و اوایل دوره پهلوی است که همگی در شهر درمیان در استان خراسان جنوبی واقع هستند بر این اساس نگارندگان در پی پاسخ به این پرسش‌ها بودند که ویژگی‌های بصری آثار گره‌چینی در خانه‌های تاریخی منطقه درمیان چیست و مقایسه تطبیقی خانه‌ها، از حیث کاربرد و نقوش، حائز چه نکاتی در هنر گره‌چینی معماری مسکونی منطقه درمیان است. مقاله حاضر از نظر شیوه نگرش و پرداختن به مساله، توصیفی- تحلیلی و از نظر شیوه انجام، تحلیل محتواست. در این پژوهش 5 اثر از خانه‌های تاریخی درمیان شامل خانه توکلی، خانه عبدالعظیم‌بیک نوزاد، خانه عبداله‌بیک مسینایی، خانه عبداله‌خان رفیعی و خانه مهدی‌خان رفیعی که دارای تزئینات گره‌چینی هستند مورد مطالعه قرار گرفته و نقوش گره‌چینی در معماری این خانه‌ها از دیدگاه بصری و الگوی طراحی بررسی گردید. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد بیشتر گره‌چینی‌ها از نوع مشبک و کمترین تعداد از نوع توپر می‌باشد. متنوع‌ترین گره‌چینی‌ها را می‌توان در خانه مهدی‌خان رفیعی مشاهده کرد که علاوه بر دارا بودن یک اثر گره‌چینی ترکیبی توپُر-مشبک که در نوع خود منحصر بفرد است، از گره‌چینی در ساخت نرده، ارسی، درب و پنجره استفاده شده است. رایج‌ترین کاربرد گره‌چینی در معماری مسکونی خانه‌های مورد مطالعه، به کارگیری گره مشبک در بازشوها (پنجره‌) است. این نوع گره‌سازی علاوه بر تامین نور و حفظ جریان باد، به دلیل به‌کارگیری در فضای تابستان‌نشین طبقه‌ی بالای عمارت، موجب حفظ محرمیت فضای خصوصی بنا شده است. از نظر تطبیق کمیت و کیفیت آثار گره‌چینی با دوره تاریخی هر بنا نیز می‌توان این نکته را بیان نمود که هر چه خانه‌ها از قدمت تاریخی بیشتری برخوردار هستند، تعداد و کیفیت آثار از تنوع و کاربرد بیشتری در معماری مسکونی برخوردار است. لذا در خانه‌های متعلق به اواخر افشاریه مانند خانه عبداله‌بیک مسینایی و خانه مهدی‌خان رفیعی، از هنر گره‌سازی به طور گسترده‌تر و پرکاربردتری از خانه‌های قاجاری (خانه عبدالعظیم‌بیک نوزاد) و پهلوی (خانه توکلی) استفاده شده است. داده‌های پژوهش حاکی از آن است که دست‌کم 11 نوع گره مختلف در خانه‌های مورد مطالعه قابل شناسایی است. پرکارترین و متنوع‌ترین هندسه نقوش را در ساخت ارسی‌ خانه توکلی و خانه مهدی‌خان رفیعی می‌توان مشاهده نمود. به علاوه، پرکاربردترین هندسه، گره هشت و چهار است. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، پرکاربردترین گره، گره هشت و چهار و پرکاربردترین آلت؛ مربع، سِلی و ترنج تند می‌باشد. زمینه گره در بیشتر آثار مربعی، ولی کادر آن مستطیل می‌باشد. همچنین خانه مهدی‌خان رفیعی واجد متنوع‌ترین نوع گره‌سازی هم از حیث هندسه نقوش و هم از حیث کاربرد و استفاده از گره در معماری داخلی است.