شناسایی فرم، کاربرد و تزیینات کجاوه در نگارگری ایرانی دوره های تیموری و صفوی

Abstract

نگارگری ایرانی، منبع مفیدی برای شناخت ابزار و وسایل کاربردی زندگی مردم در اعصار تاریخ ایران است. وجود کجاوه به عنوان وسیله حمل و نقل در ایرانِ گذشته، در برخی نگاره‌های دوره تیموری و صفوی نیز مشهود است. مساله‌ی مقاله حاضر، به چگونگی شکل، کاربرد و تزیینات کجاوه در نگارگری دوره‌های تیموری و صفوی بر اساس داستان نگاره‌ها می‌پردازد. همانطور که از وسایلی همچون کجاوه و تخت‌های روان برای جابه‌جایی افراد و اشیاء درمیان اقشار جامعه استفاده می‌شده است، کاربرد و حضور دائمی این ابزار حمل و نقل در زندگی روزمره از دلایل تصویر شدن این عنصر در نگارگری ادوار مختف با موضوعات متنوع می‌باشد که در شکل‌های گوناگون و با تزئینات رایج آن دوره در نگاره‌ها مصور شده است. انواع مختلف کجاوه و اشخاصی که درون کجاوه قرار گرفته‌اند، کاربری‌های آن و نیز شیوه‌ی تصویرگری آن در نگارگری عصر تیموری و صفوی، موضوعی است که پرداختن به آن، مساله اصلی پژوهش حاضر است. باتوجه به اندک بودن پژوهش‌ها در این زمینه، هدف از انجام این پژوهش دستیابی به اطلاعات جامعی در مورد کاربرد کجاوه و فرم شناسی و نقوش و تزیینات بکاربرده شده در کجاوه‌ها در نگارگری دوره تیموری و صفوی است. بر این اساس سؤالات اصلی مقاله بدین شرح است: 1. کجاوه در نگاره‌های دوره تیموری و صفوی از چه فرم‌ها و کاربردی برخوردار بوده است؟ 2. کجاوه در نگاره‌های دوره تیموری و صفوی با چه نقوشی تزئین شده است؟ روش تحقیق در مقاله‌ی حاضر بر مبنای ماهیت توصیفی- تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه‌ای است. همچنین روش تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز کیفی بوده است که با بررسی فرم و کاربرد کجاوه و نیز نقوش و تزئینات آن‌ها در 13 نمونه نگاره دوره تیموری و صفوی که در قالب 5 نمونه نگاره با ماهیت رزمی و 8 نمونه نگاره با موضوع بزمی است به تحلیل، جمع بندی در قالب جداول و ارائه نتیجه‌گیری می‌پردازد نتایج تحقیق نشان می‌دهد که هم در نگاره‌هایی که ماهیت رزمی دارند و هم نگاره‌های بزمی مربوط به دو دوره تیموری و صفوی، تصویر کجاوه مشهود بود. این تصویر در نگاره‌های رزمی غالباً بسته شده بر پشت فیل و بدون سقف و دارای نقوش ختایی، هندسی و جانوری بوده اما درنگاره‌های بزمی بر پشت شتر و دارای سقف، ترسیم شده که بیشتر با تزئینات ختایی، هندسی و اسلیمی مزین شده است. کجاوه در نگاره‌های دوره تیموری ساده‌تر و به صورت سه ضلعی است اما در نگاره‌های دوره صفوی در فرم‌های چندضلعی و پرآرایه‌تر می‌باشد.