بررسی شکل و تزئینات مُرَکَّب‌دان‌های فلزی ایرانی(قرن ۱۱-۱۶میلادی) موجود در موزه متروپولیتن

Abstract

آثار فلزی از مجموعه‌های مهم با ارزش هنری بالا هستند که مانند دیگر آثار هنری ایرانی، قدمت زیادی دارند و ویژگی‌های مهمی چون فرهنگ، دین، اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زمانه خود و همچنین نماد و نشانه‌هایی مربوط به دوران ظهور خویش را انعکاس می‌دهند. با توجه به اهمیت خوشنویسی در هنراسلامی، مرکب‌دان‌‌ها نیز جزو وسایلی هستند که در رابطه با این هنر به کار گرفته می-شوند. تا به این زمان پژوهشی در رابطه با مرکب‌دان‌های فلزی موزه متروپولیتن بطور خاص انجام نگرفته است. لذا در این پژوهش مرکب‌دان‌های فلزی ایرانی متعلق به قرون 11-16 میلادی از نظر شکل، تزئینات و نقوش به‌کار رفته مورد بررسی قرار می‌گیرند. سوالات مقاله حاضر این‌چنین تبیین می‌شود: تزیینات به‌کار رفته در مرکب‌دان‌های مذکور چه ویژگی‌هایی دارد و شامل چه نقوشی است؟ این پژوهش بصورت توصیفی-تاریخی انجام شده و جمع‌آوری اطلاعات بصورت کتابخانه‌ای وگردآوری تصاویر از سایت موزه متروپولیتن بوده است. نتایج مشخص می‌نماید نقوش بکار رفته بر روی مرکب‌دان‌های سده 11 تا 13 میلادی برگرفته از علم نجوم که در این دوران توسط دانشمندان ایرانی پیشرفت کرده است و شکل همگی آن‌ها شبیه به گنبد مساجد ساخته شده در آن دوران است. تزئینات گیاهی بیشترین میزان و نقوش هندسی (نقش شمسه و چلیپا و الگوی هفت دایره) و صور فلکی کمترین تعداد نمونه را به خود اختصاص داده است. اسب، شیر، آهو، خرگوش و گرگ نقوش جانوری پرکاربرد هستند که در میان قاب‌های هندسی و یا در بطن پیچک‌های طوماری و اسلیمی‌ها قرار گرفته‌اند. نقوش انسانی سوار بر اسب و یا در قالب صور فلکی تصویر شده است. صور فلکی نیز به صورت قراردادی با نقوش انسانی و جانوری همراه شده است.کتیبه‌های خوشنویسی در نوارهای پایین و بالای مرکب‌دان و روی درپوش استفاده شده و خط کوفی و نسخ بیشترین کاربرد را در تزیین مرکب‌دان‌ها داشته‌است.