بررسی شکل و تز یینات مر کبدانهای فلزی ایرانی (سدههای ۵ـ۱۰ه.ق) محفوظ در موز ۀمتروپلیتن

Abstract

آثار فلزی ایران ازجمله مجموعه‌‌های بااهمیت و دارای ارزش هنری بالا هستند که مانند دیگر آثار هنری آن، قدمت زیادی دارند و ویژگی‌‌های ‏مهمی چون فرهنگ، دین، اوضاع اقتصادی، اجتماعی و سیاسی زمانۀ خود و هم‌چنین نماد و نشانه‌‌هایی مربوط به دوران ظهور خویش را ‏انعکاس می‌‌دهند. با توجه به اهمیت خوشنویسی در هنر اسلامی، مرکب‌‌دان‌‌‌‌ها نیز جزو وسایلی هستند که در رابطه با این هنر به کار گرفته ‏می‌‌شوند. تا به این زمان پژوهشی در رابطه با مرکب‌‌دان‌‌های فلزی موزه متروپلیتن به‌طور خاص انجام نگرفته است. لذا در این پژوهش ‏مرکب‌‌دان‌‌های فلزی ایرانی متعلق به سده‌های ۵-10 ه.ق (11-16 م.) از نظر شکل، تزیینات و نقوش به‌‌کار رفته مورد بررسی قرار می‌‌گیرند. ‏بر این اساس، سوالات مقاله حاضر این‌‌چنین تبیین می‌‌شود: تزیینات به‌‌کار رفته در مرکب‌‌دان‌‌های مذکور چه ویژگی‌‌هایی دارند و شامل چه ‏نقوشی هستند؟ این پژوهش به‌ روش توصیفی ـ تاریخی انجام شده و جمع‌‌آوری اطلاعات آن به‌صورت کتابخانه‌‌ای و‎ ‎با گردآوری تصاویر از ‏سایت موزه متروپلیتن بوده است. نتایج مشخص می‌‌کند در پنج نمونه مرکب‌‌دان از سده‌های ۵ـ7 ه.ق، شکل مرکب‌‌دان‌‌ها مدور است و یا ‏درپوشی مسطح با گنبد یا برجی در مرکز درپوش بر پایۀ عمودی کوتاه‎ ‎تعبیه شده و تعدد نقوش به‌کار رفته بر این آثار به‌ترتیب نقوش گیاهی، ‏انسانی، حیوانی و خوشنویسی و صور فلکی متأثر از علم نجوم (که در مکتب خراسان و توسط دانشمندان ایرانی پیشرفت کرده است) ‏می‌باشد. در مرکب‌‌دان سدۀ 10 ه.ق، نقوش حیوانی و پیچش نقوش گیاهیِ نزدیک به هنر تشعیر ایرانی و با ظرافت بیش‌تر و طبیعت‌گرایانه ‏ترسیم شده‌‌اند و شکل مرکب‌‌دان بر پایۀ برج‌‌ها و برگرفته از معماری و به فرم استوانه‌‌ای بلند و با درپوشی گنبدی به نماد آسمان ساخته ‏شده‌‌‌است. درمجموع، تزیینات گیاهی بیش‌ترین و نقوش هندسی (نقش شمسه، چلیپا و الگوی هفت دایره) و صور فلکی، کم‌ترین تعداد را به ‏خود اختصاص داده‌اند. اسب، شیر، آهو، خرگوش و گرگ نقوش جانوری پرکاربرد هستند که در میان قاب‌‌های هندسی و یا در بطن ‏پیچک‌‌های طوماری و اسلیمی‌‌ها قرار گرفته‌‌اند. نقوش انسانی، سوار بر اسب و یا در قالب صور ‌‌فلکی تصویر شده‌اند. کتیبه‌‌های خوشنویسی در ‏نوارهای پایین و بالای مرکب‌‌دان و روی درپوش استفاده شده و خط کوفی و نسخ، بیش‌ترین کاربرد را در تزیین مرکب‌‌دان‌‌ها داشته‌‌اند.‏