زائوم در ادبیات عامه برمبنای ادبیات عامۀ تربت جام

چکیده مقاله

هدف در این جستار بررسی و تحلیل موضوع زائوم در ادبیات عامه است، زیرا ادبیات عامه بستری مناسب برای نمود زائوم بوده و هست و اساساً یکی از عناصر و موتیف‌های پرتکرار در ادب عامه، زائوم است. نمونه‌های این پژوهش از ادبیات عامه منطقۀ تربت جام انتخاب ‌شده ‌است. زائوم (Zaum) به واژه‌هایی گفته می‌شود که از منطق زبانی عدول کرده، فاقد معنا و مهمل­اند، ولی با ایجاد موسیقی در شعر (نیز در امثال و حکم و ترانه­ها) موجب انگیزش عاطفی و خوشایندی می‌شوند. در پژوهش­های ادبی این اصطلاح از مکتب آینده­گرایی روسی سرچشمه می‌گیرد. نخستین‌بار شفیعی کدکنی آن را وارد مطالعات ادبی فارسی کرد. بنابر تقسیم پژوهشگران، زائوم به سه دسته نشانه‌شناسیک، صرفی و آوایی تقسیم می‌شود. این تقسیم‌بندی براساس زائوم در سطح کلمه است که در ادبیات عامه دیده می­شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که زائوم در سطح مصراع (جمله) نیز اتفاق می‌افتد. «هیچانه­ها» و «تزریق» نمونۀ زائوم جمله­اند. زائوم گرچه بی‌معنی است، اما موجب تولید و افزونی موسیقی می‌شود .درنتیجه این موسیقی بار معنایی را جبران می‌کند. در بعضی شعرهای عامه که شاعر تبحر شعری بالایی ندارد، دست به خلق زائوم می‌زند. در شعر کودکان چون به موسیقی بیشتر از معنا پرداخته ‌شده ‌است، زائوم پررنگ‌تر است.