ریخت شناسی نوع ادبی اسکندرنامه (براساس اسکندرنامۀ نظامی و نظیره‌های آن)

چکیده مقاله

اسکندرنامه‌ها آثاری منثور و منظوم در ادب فارسی هستند که به شرح داستان اسکندر مقدونی (356-323 ق.م.) یا اسکندر ذوالقرنین می‌پردازند. اولین اسکندرنامۀ منظوم مستقل را نظامی گنجوی (530-614 ه.ق.) در دو بخش با عنوان شرفنامه و اقبالنامه سرود و پس از او، شاعران متعددی اسکندرنامه‌هایی به تقلید از اسکندرنامۀ نظامی سرودند. وجود منظومه‌های متعدد با نام «اسکندرنامه» یا اسامی مشابه، طبق تعریف نوع ادبی که عبارت است از «دسته¬ای از متون که به وسیلۀ معیارهای ساختاری، محتوایی و/ یا کارکردی محدود می¬شوند» حاکی از وجود نوعی در ادبیات فارسی با عنوان «اسکندرنامه» است. بنا بر این تعریف، با بررسی این اسکندرنامه‌ها می‌توان به ساختار مشترک آنها که ساختار نوع ادبی اسکندرنامه است، دست یافت. هدف این مقاله شناسایی ساختار اسکندرنامه‌های منظوم براساس اسکندرنامۀ نظامی و سه نظیرۀ آن؛ یعنی آیینۀ اسکندری امیرخسرو، خردنامۀ اسکندری جامی و آیین اسکندری عبدی‌بیگ نویدی است. از آنجاکه اسکندرنامه‌ها از آثار ادبی روایی محسوب می‌شوند، در این مقاله از روش ریخت‌شناسی پراپ که یکی از روش‌های کارا در شناسایی ساختار انواع ادبی روایی است، استفاده می کنیم. طبق بررسی ریخت¬شناسانۀ چهار اسکندرنامۀ منظوم به این نتیجه رسیدیم که اسکندرنامه به مثابۀ یکی از زیرگونه‌های «منظومۀ پهلوانی» از لحاظ ساختاری، روایتی است دارای 10 خویشکاری (ظهور قهرمان، اقدام یاریگر، قدرت‌یابی، عزیمت و بازگشت قهرمان، ظهور و نابودی شریر، ماجراجویی و سرانجام قهرمان) و 3 شخصیت (قهرمان، یاریگر و شریر).