تحلیل جامعه‌شناختی آثار بهرام بیضایی بر اساس نظریۀ داغ ننگ اروینگ گافمن

چکیده مقاله

هویت اجتماعی افراد، در ارتباط با هنجارهای جامعه تعریف می‌شود و هرگاه کسی از این هنجارها تخطی کند، متحمل داغ ننگ می‌گردد. بازتاب این موضوع در ادبیات نمایشی باعث خلق آثار متعددی شده است. اغلب شخصیت¬های آثار بهرام بیضایی، به‌عنوان یکی از نویسندگان مطرح در این حوزه، شخصیت‌هایی هستند که به‌خاطر همرنگ‌نشدن با اجتماع‌ و عرف غالب، برهم‌زدن مناسبات کهنه، و داشتن جهان‌بینی‌ای متفاوت، مطرود جامعۀ خود هستند و داغ ننگ بر پیشانی دارند. بیضایی در پرداخت این شخصیت‌ها و کنش‌هایشان، بین ادبیات نمایشی و جامعه‌شناسی پل می‌زند و به این‌وسیله جامعه، رفتارها و مناسبات اجتماعی را در قالب هنر نمایشی به چالش می‌کشد. هدف این مقاله بررسی شخصیت‌های دوازده اثر از آثار بهرام بیضایی با تکیه بر نظریۀ داغ ننگ اروینگ گافمن است. برای این منظور داغ ننگ‌های شخصیت‌ها، براساس نظریۀ گافمن، در سه دستۀ داغ¬های ظاهری و جسمانی، باطنی و شخصیتی، و نژادی و عقیدتی طبقه‌بندی و سپس زمینه¬ها و علل بروز داغ ننگ، نحوۀ برخورد شخصیت‌ها با آن، و هم‌چنین میزان حقیقی‌بودن داغ ننگ‌ها توصیف و تحلیل شده است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که داغ ننگ شخصیت‌های آثار بیضایی بیشتر از نوع دوم (باطنی و شخصیتی) و سوم (نژادی و عقیدتی) است. شخصیت¬های مرد آثار وی، افرادی روشنفکر، هنرمند، آگاهی‌بخش و متفاوت با زمانۀ خود هستند که جامعه به‌سبب این ویژ‌گی‌ها آن‌ها را از خود طرد می‌کند و شخصیت‌های زن نیز افرادی باسواد، تابوشکن و مبارزند که اسیر هنجارهای مردسالارانۀ جامعه هستند و در پی یافتن استقلال، بروز هویت واقعی و احقاق حقوق اولیۀ خود، از طرف آن جامعه متحمل داغ ننگ می‌شوند.