بررسی ساختاری و تاریخی قالی های ترنج و لچک ترنج بیرجند

چکیده مقاله

فرش دستبافت در طول تاریخ علاوه بر سابقهی طولانی این هنر در ایران به عنوان یکی از هنرهای سنتی و بومی از اهمیت زیادی برخوردار است، به طوری که با مطالعه این هنر به تنوع و طرحها و نقشههای بافته شده در آن بر میخوریم. یکی از مراکز قالیبافی در شرق ایران، بیرجند و مراکز بافت آن شهر قهستان و مود است. دست بافتههای این مناطق علاوه بر مصرف داخلی شهرت جهانی داشته است. قالی این منطقه دارای نقشهای و طرحهای مختلفی است که از آن جمله میتوان به نقش لچک و ترنج، محرمات، بته سراسری، درختی، گلدانی، خشتی و... اشاره کرد که قالی لچک و ترنج در این بین هم به لحاظ زیبایی و هم به لحاظ کثرت استفاده و تولید از جایگاه ویژهای برخوردار است. در این بین به نظر نمیرسد که ترنج در فرش ایرانی تنها به دلیل ابعاد زیبایی شناختیاش به این درجه از اهمیت و کثرت رسیده باشد. ترنج به طور آشکار هم از نظر ظاهری و هم از نظر مفهومی در فرش به درجهای از پختگی و زیبایی رسیده که در کمتر صنایع دستی دیگری بتوان شاهد آن بود. مقاله حاضر میکوشد ضمن بررسی پیشینهی قالیبافی بیرجند، به معرفی چند نمونه از قالیهای با نقش لچک و ترنج این منطقه و طرحهای به کار رفته در این قالیها و تحلیل این نقوش بپردازد. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و - براساس مطالعات کتابخانهای جمعآوری گردیده است. سوال اصلی تحقیق این است که طرح لچک و ترنج به کار رفته در قالی بیرجند به چه شکل است؟ طرحهای ترنج بافته شده در اکثر قالیهای بیرجند به صورت دایره )شمسه( بوده که پیرامون آن را آرایههای گوشهدار تشکیل میدهند که در طراحی قالیهای بافته شده اطراف این طرح را با استفاده از نقوش اسلیمی و ختایی و نقش ریزه ماهی کار کردهاند. با این وجود در بعضی موارد لچک و ترنج به صورت هندسی نیز طراحی شده است