مقدمه کتاب

انسان همواره در جستجوی روشنی و «پی­ آواز حقیقت» بوده است و خستگی ناپذیر، راه­هایی را برای شناخت در بیکران مجهولات عالم هستی پیموده است. بخشی از این تلاش و کنکاش مداوم آدمی برای شناخت حقیقت          (حقایق بنیادین) و واقعیت(مطالعه انواع پدیده ­ها)، در فرآیند«پژوهش»(کنجکاوی هدفمند) با کمک «علم» صورت گرفته است. علم، به­عنوان یک راه شناخت، بر بستر پژوهش موجب دستاوردهای بی‌شمار در حوزه‌های گوناگون شده است، لیکن در عین حال دچار محدودیت­هایی نیز شده است. صرف نظر از نقد علم، پژوهش دانش و مهارت­ها، اصول، قاعده و معیارهایی دارد که باید در فرآیند «آموزش» آموخته، توسعه و تعمیق یابد. به بیانی اگر اندیشیدن عملی است که از سرشت آدمی برمی­خیزد و موضوعی طبیعی است، اما «درست اندیشیدن» بر بستر پژوهش، اقدامی است که نیازمند دانش، مهارت و تمرین است. به­علاوه آنکه حاصل پژوهش باید « نگارش» شود  و           «نگارشِ پژوهش» نیز مهارتی است که باید کسب شود تا پژوهش به ثمر حقیقی برسد. از اهداف و رسالت­های نظام­های آموزشی، آموزش شیوه و مهارت پژوهش است. اساساً با نظام آموزشِ پویا و فعال است که می­توان پژوهش نیرومند داشت. پژوهش، میوه­ درختِ آموزش و شرط اساسی برای نظام آموزشی پویا است.

با توجه تبیین «ماهیت پژوهش، انتخاب موضوع و نگارش»، تشریح ماهیت و اهداف « فصول پایان­نامه» و اقدامات « انتشار و ارائه مقاله» مباحث این کتاب در سه بخش تألیف شده است:

بخش نخست) درک ماهیت پژوهش و پایان­نامه و اصول نگارش آن: ماهیت علم، پژوهش و تئوری، همچنین اقدامات اجرایی شامل انتخاب استاد راهنما، جستجوی اطلاعات، انتخاب موضوع مناسب و اصول نگارش که در3 فصل آمده است.

  بخش دوم) شیوه تدوین فصول پایان­نامه: این محور، ساختار و یا فصول پنج­گانه پایان­نامه را به ترتیب معرفی و شیوه اجرای هر فصل را تشریح نموده است. فصل اول تدوین طرح نهایی پیشنهادی پژوهش (پروپوزال)، فصل دوم شرح و بسط مبانی نظری و پیشینه پژوهش، فصل سوم، موضوع روش­شناسی پژوهش و توجه خاص به پژوهش­ها از نوع کیفی ، فصل چهارم، یافته­ها و در نهایت فصل پنجم، تفسیر و معنای کاوی یافته­ها است.

  بخش سوم) مرحله تدوین و نگارش مقاله علمی و ارائه گزارش پایان­نامه(دفاع):  یعنی اتمام و ارائه گزارش به استاد راهنما و نیز گروه آموزشی مربوطه و نیز استخراج مقاله پژوهشی و چگونگی دفاع. این بخش دارای 2 فصل یعنی ماهیت و چگونگی تدوین مقاله علمی و چگونگی ارائه گزارش پژوهش(دفاع) آمده است.

این کتاب که حاصل مطالعات نظری، تجربیات تدریس، راهنمایی­ها، مشاوره­ها و داوری­های پایان­نامه­های تحصیلی دانشجویان در دوره تحصیلات تکمیلی نگارنده بوده است، تلاشی است تا مراحل و معیارهای علمی و پژوهشی و نیز نگارشی را با رویکردی کاربردی و بدون پرداختن به مباحث پژوهش و آماری محض ارائه کند و راهنمایی برای مسیر لذت بخش پژوهش باشد. در انتهای برخی فصول، آن‌هم به‌ضرورت قسمتی با عنوان «برای مطالعه بیشتر» و «پیوست فصل» گنجانده‌ شده که مطالعه آن با قسمت‌های اصلی پژوهش پایان‌نامه (فصول 5‌گانه) تداخلی به وجود نیاید، اما مطالعه آن توصیه می­شود. نکته شاخص کتاب توجه به ماهیت انواع پژوهش‌های کیفی و مقایسه آن با پژوهش­ها از نوع کمّی است.

نگارنده خداوند را شاکر و خرسند است که کتاب به ویرایش و چاپ چهارم رسید و نویسنده فرصتی یافت تا برخی از اشکالات محتوایی و نگارشی کتاب را اصلاح و به روز نماید. مؤلف ضمن تکریم و به‌پاس حرمت‌گذاری و ادای احترام به محضر مربیان، معلمان و اساتیدکه در واقع ارج نهادن به ساحت دانش و فرزانگی است، همه آنانی است که از محضرشان در طی سالیان متمادی بهره‌ها برده و توشه‌ها اندوخته است. آنانی که با بلندنظری، گران‌مایگی،گران­سنگی، فرزانگی، حلم، صبوری، شکیبایی، خویشتن­داری، مناعت طبع با حُسن رابطه­ انسانی و منش ستودنی، نفوذ و تأثیر ناشی از مشی مربیگری، دانشجو پروری و فرهیختگی که بزرگ‌ترین سرمایه هر معلم است، نام و نقش ماندگار و نامیرا در ذهن فراگیران خود حک نموده­اند. هم­چنین تشکر نمایم از دانشجویانی که در کلاس­های درس روش­های پژوهش، با ارائه بازخوردهای لازم، زمینه اصلاح مجدد این اثر را فراهم نمودند. از زحمات روان­شاد مهدی مرتضوی (مدیریت ساعی و پر تلاش انتشارات چهار درخت) و همکارانشان، در چاپ و ویراست کتاب و طراحی جلد قدردانی می­شود.

به جهت تأمل و فرصت بیشتر جستجوگری دانشجویان در هر فصل و در کل کتاب پرسش­هایی قریب به 40 پرسش (قاب اندیشه) مطرح شده که مطلوب است مدرسان محترم در فرآیند تدریس و فعالیت­های درس         مورد توجه قرار دهند. امید است مباحث کتاب، خوانندگان محترم  به ­ویژه دانشجویان در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری را به فرآیند هدفمند و نظام­مند پژوهش آشنا و ترغیب کند، دانش و مهارت لازم را ارتقا داده و دانشجویان با دانش، تبحر و خلاقیت خود از آن بهره گیرند. مؤلف بیش از هر چیز، امیدوار است خوانندگان این اعتقاد را که «پژوهشِ خوب، یک مهارت و قابل یادگیری است» را از این کتاب بیاموزند. مؤلف انتظار دارد دانشجویان و پژوهش­گران از طریق پست الکترونیکی( ایمیل[2]) پیشنهادهای ارزشمند خود را جهت غنای محتوا ارائه نمایند.

مَا تَوْفِیقِی إِلا بِاللهِ عَلَیْهِ تَوَکلْتُ وَ إِلَیْهِ أُنِیب

دانشگاه بیرجند

هادی پورشافعی   

 پاییز 1401